Καλλιτέχνες σε εγρήγορση

Από την Αμερική έως την Ινδία και από τη Μέση Ανατολή έως την Καραϊβική, η εξουσία αναγκάζει τους ανήσυχους δημιουργικούς ανθρώπους να βρίσκονται σε συνεχή ετοιμότητα και εγρήγορση.

Ο Ζαν – Λικ Γκοντάρ ανατάραξε τα γαλλικά νερά με την άρνησή του να παρευρεθεί στο Φεστιβάλ των Κανών σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την τοκογλυφική «βοήθεια» των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην Ελλάδα. Το ίδιο είχε κάνει όταν επρόκειτο να τιμηθεί σε φεστιβάλ κινηματογράφου στο Ισραήλ, επικαλούμενος την κακομεταχείριση των Παλαιστινίων. Και ο ιρλανδός σκηνοθέτης Κεν Λόουτς ανάγκασε το Φεστιβάλ του Εδιμβούργου να επιστρέψει μια ισραηλινή χορηγία, ενώ απέσυρε την ταινία του από το φεστιβάλ της Μελβούρνης που είχε χορηγό την ισραηλινή πρεσβεία.

Ολοι κατά του νόμου

Στις ΗΠΑ, οι διαμαρτυρίες δεν εστιάζονται μόνο στους πολέμους. Ο Μάικλ Μουρ ανέδειξε με την ταινία Sicko τις τεράστιες τρύπες του συστήματος υγείας. Και τώρα, ένας νέος νόμος για τους μετανάστες στην Αριζόνα, ξεσήκωσε θύελλα και δίχασε την Αμερική.

Η Σακίρα, με καταγωγή από την Κολομβία, τα πήρε στο κρανίο και πήγε στο Φίνιξ για να μεταπείσει τις τοπικές αρχές. Ο Πορτορικανός Ρίκι Μάρτιν, στην απονομή των βραβείων του Billboard για τη μουσική λάτιν, αποθεώθηκε από το ακροατήριο λέγοντας εκτός κειμένου «Αυτός ο νόμος είναι απαράδεκτος. Σταματήστε τις διακρίσεις! Σταματήστε το μίσος! Σταματήστε τον ρατσισμό!» Αλλά και η Λίντα Ρόνσταντ δήλωσε «οι Μεξικανο-αμερικανοί δεν πρέπει να υποκύψουν» και ο Τζο Σατριάνι «εάν ζεις σε πόλεις των συνόρων, αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι σε πολιορκία. Τα τελευταία 15 χρόνια, η διάβρωση των δικαιωμάτων των αμερικανών πολιτών μάς έχει κάνει να ζούμε σε αστυνομικό κράτος».

Πολυάριθμοι καλλιτέχνες του χιπ-χοπ στην Αριζόνα ένωσαν τις φωνές τους με τους Rage against the Machine, Sonic Youth, Massive Attack και άλλους, που μαζεύουν υπογραφές εναντίον του νόμου. Ο Κάρλος Σαντάνα έγραψε τραγούδι για την περίσταση, όπως και ο Γουίλι Νέλσον. Οι Los Lobos, Daryll Hall και John Oates ακύρωσαν τις εμφανίσεις τους στην Αριζόνα, συμμετέχοντας στο μποϊκοτάζ που έχει κηρυχθεί από πολλούς δήμους επειδή ο νόμος επαναφέρει καθεστώς φυλετικών διακρίσεων. Πεποίθηση που μοιράζεται και ο Λευκός Οίκος που πιθανότατα θα προσβάλει συνταγματικά τον νόμο SB1070.

Ενα άλλο μποϊκοτάζ, παγκόσμιο, βρίσκεται σε εξέλιξη εναντίον του Ισραήλ. Μποϊκοτάζ στο εμπόριο, τις επενδύσεις και την κουλτούρα, σαν αυτό που εφαρμόστηκε κατά του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική. Ενώσεις πανεπιστημιακών και ανώτατα ιδρύματα μποϊκοτάρουν τα ισραηλινά πανεπιστήμια επειδή διαπλέκονται με τον στρατό και στηρίζουν την κατοχή των παλαιστινιακών εδαφών. Γνωστοί διανοούμενοι (Brian Eno, Amiri Baraka, Ντομένικο Λοζούρντο, Εντουάρντο Γκαλεάνο κ.ά.) υποστηρίζουν το πολιτιστικό μποϊκοτάζ. Παλαιστίνιοι φοιτητές έγραψαν στον ολλανδό dj Τιέστο: «Αγαπητέ Τιέστο, σου γράφουμε από τη Γάζα, όπου πια δεν μπορούμε να τραγουδήσουμε, και όπου κανένας διεθνής τραγουδιστής και dj δεν επιτρέπεται να παίξει και να τραγουδήσει για μας. Εχουμε πάθει ασφυξία μετά από τέσσερα χρόνια θανατηφόρας πολιορκίας».

Ο Έλβις Κοστέλο και οι Pixies ματαίωσαν τις συναυλίες Ιουνίου-Ιουλίου στο Τελ Αβίβ. Εχουν προηγηθεί οι ακυρώσεις από Κάρλος Σαντάνα, Gil Scott-Heron, Bono/U2 κ.ά. Οι Klaxons και Gorillaz Sound System ματαίωσαν τις εμφανίσεις τους μετά την αιματηρή επιδρομή των Ισραηλινών στον στολίσκο με την ανθρωπιστική βοήθεια για τη Γάζα. Αντιθέτως η Μαντόνα, ο Πολ Μακ Κάρτνεϊ, η Σούζαν Βέγκα κ.ά. αγνόησαν το μποϊκοτάζ, ενώ έχουν αναγγελθεί παραστάσεις των Τζεφ Μπεκ, Μαρκ Νόπφλερ, Placebo και του Ελτον Τζον. Ο τελευταίος για να δικαιολογηθεί δήλωσε ότι η μουσική ενώνει τους ανθρώπους, θυμίζοντας όμως σε όλους ότι ήταν ένας από τους λίγους καλλιτέχνες που είχαν παραβιάσει το μποϊκοτάζ του ΟΗΕ εναντίον του ρατσιστικού καθεστώτος της Νότιας Αφρικής.

Πέρσι ο Λέοναρντ Κόεν αναζήτησε συμβιβαστική λύση προσφέροντας τα έσοδα σε πληγείσες οικογένειες Εβραίων και Παλαιστινίων, αλλά δεν έπεισε έχοντας χορηγό την Israel Discount Bank, η οποία χρηματοδοτεί τον παράνομο εποικισμό, αναγκάζοντας και τη Διεθνή Αμνηστία να αποσύρει τη συμμετοχή της. Ο Κοστέλο, στην ιστοσελίδα του, αναφέρει ότι «υπάρχουν περιπτώσεις που το να περιλάβεις απλώς και μόνο το όνομά σου σε μία συναυλία μπορεί να ερμηνευθεί σαν μια πολιτική πράξη που σημαίνει πολύ περισσότερα απ’ οτιδήποτε μπορεί να τραγουδηθεί και να δίνει την εντύπωση ότι δεν νοιάζεσαι καθόλου για όσα υποφέρουν οι αθώοι».

Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος χαρακτήρισε τον Κοστέλο «ανάξιο να εμφανιστεί στο Ισραήλ», αλλά, όπως επισημαίνει ο ανταποκριτής της «The Guardian» Ρόρι Μακ Κάρθι, «το Ισραήλ είναι αυτό που έχει απαγορεύσει σε ανθρώπους να εισέλθουν στη χώρα λόγω των απόψεών τους, όπως στον εβραίο ακαδημαϊκό Νόαμ Τσόμσκι». Και δεν είναι ο μόνος.

Ο καθηγητής Ν. Φίνκελσταϊν και ο ειδικός απεσταλμένος του ΟΗΕ καθηγητής Ρ. Φολκ, διακεκριμένοι εβραίοι των ΗΠΑ, χαρακτηρίστηκαν στο αεροδρόμιο Μπεν Γκουριόν ανεπιθύμητοι. Πρώτη φορά οι ανά τον κόσμο εβραίοι διανοούμενοι είναι βαθιά διχασμένοι σχετικά με την πολιτική του Ισραήλ. Μέσα σε έναν μήνα ξεπέρασαν τους επτά χιλιάδες αυτοί που υπέγραψαν το κείμενο της νεοσύστατης J(ewish)Call, που θεωρείται ευρωπαϊκό αντίστοιχο της JStreet που κοντράρει το φιλοϊσραηλινό λόμπι των ΗΠΑ.

Στο Ισραήλ και το Ιράκ

Αναμφίβολα, οι φονικές επιδρομές στη Γάζα, στο Ντουμπάι και στον στολίσκο, μαζί με τον εποικισμό στη Δυτική Οχθη και την εκδίωξη Αράβων από την Ιερουσαλήμ, έχουν εξεγείρει πολλούς πνευματικούς ανθρώπους, και μέσα στο Ισραήλ. Οι απόψεις των Τζεφ Χάλπερ (ανθρωπολόγος, συνιδρυτής της επιτροπής ενάντια στις κατεδαφίσεις-ICAHD), Γιούρι Αβνέρι (ειρηνιστής της Gush Shalom, συγγραφέας), Γκιντεόν Λεβί και Αμίρα Χας (δημοσιογράφοι), Γκίλαντ Ατζμον (μουσικός τζαζ), Ιλάν Πάπε (καθηγητής ιστορίας) και πολλών άλλων προσωπικοτήτων βρίσκουν απήχηση διεθνώς. Το κείμενο «84» πανεπιστημιακών εβραϊκής καταγωγής στη Βρετανία είναι ένα από τα πολλά που καταγγέλλουν σθεναρά την ισραηλινή πολιτική. Στον Καναδά 500 καλλιτέχνες τάχθηκαν κατά του άπαρτχαϊντ, στην Αυστραλία 300 πανεπιστημιακοί έστειλαν επιστολή στον πρωθυπουργό και στις ΗΠΑ 900 ακαδημαϊκοί ζήτησαν από τον πρόεδρο Ομπάμα να παρέμβει για την άρση του αποκλεισμού των Παλαιστινίων.

Επίσης, πολλά καινούρια βιβλία («Η Παλαιστίνη σε κομμάτια» του πρώην στελέχους της CIA Β. Christison, «Ισραηλινό άπαρτχαϊντ» του δημοσιογράφου Μπεν Ουάιτ, «Η επινόηση του εβραϊκού λαού» του καθηγητή ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ Σλόμο Σαντ κ.λπ.) ανατρέπουν τις κατασκευές της ισραηλινής προπαγάνδας. Η θεατρική παράσταση της Μάνιας Παπαδημητρίου με θέμα την αμερικανοεβραία ακτιβίστρια Ρέιτσελ Κόρι, που συνεθλίβη από μια μπουλντόζα Caterpillar προσπαθώντας να σώσει ένα σπίτι, εκφράζει την αλληλεγγύη των πνευματικών ανθρώπων στον λαό της Παλαιστίνης.

Στην Ινδία, το κράτος στρέφεται εναντίον της Αρουντάτι Ρόι, που έχει τιμηθεί με το βραβείο Μπούκερ για το βιβλίο της «Ο θεός των μικρών πραγμάτων», επειδή επισκέφθηκε αποκλεισμένες περιοχές εκατομμυρίων ιθαγενών και κατήγγειλε τη βίαιη εκδίωξη από τη γη τους που εκχωρείται σε πολυεθνικές εταιρείες όπως η Union Carbide, υπεύθυνη για τον θάνατο 20 χιλιάδων ανθρώπων από τοξικά αέρια.

Η κατάσταση των διανοουμένων είναι εντελώς τραγική στο Ιράκ. Στο Λονδίνο, ο γλύπτης Dia Azzawi κατασκευάζει μνημείο για 600 δολοφονημένους καλλιτέχνες και διανοούμενους και η ζωγράφος Hana Malallah, η οποία αναγκάστηκε το 2006 να εγκαταλείψει σε κατάσταση πλήρους διάλυσης την κάποτε περίφημη Σχολή Καλών Τεχνών της Βαγδάτης, συνθέτει έργα που απεικονίζουν την καταστροφή κάθε τέχνης στο Ιράκ.

Τώρα, μετά την επιδρομή των ξένων εργολάβων που εκμεταλλευόμενοι το τσουνάμι στην Ινδονησία εκδίωξαν τους ψαράδες από τα παραλιακά χωριά για να χτίσουν ξενοδοχειακά συγκροτήματα, η Ναόμι Κλάιν, συγγραφέας δύο παγκόσμιων μπεστ-σέλερ («Νο Logo» και «Το Δόγμα Σοκ»), ξεσκεπάζει το υποκριτικό ενδιαφέρον της Δύσης για τη σεισμόπληκτη Αϊτή. Σε αντίθεση με τις φιλανθρωπικές προσπάθειες του Τζορτζ Κλούνεϊ και άλλων καλλιτεχνών για την ανακούφιση των θυμάτων (Αλίσια Κις, Μπρους Σπρίνγκστιν, Στίβι Γουόντερ, Στινγκ, Μπιγιονσέ, Νιλ Γιανγκ, Τέιλορ Σουίφτ, Coldplay κ.ά.), ο αμερικανικός στρατός έχει καταλάβει τη χώρα και οι μεγαλοεργολάβοι διαμοιράζονται το φιλέτο της Καραϊβικής.

Σε όλο τον κόσμο, διανοούμενοι και καλλιτέχνες ρίχνουν το ειδικό τους βάρος σε αγώνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ειρήνη, τη δημοκρατία, το περιβάλλον, την ελευθερία, την ανεξαρτησία. Συνήθως δεν αποτελούν πλειοψηφία και συχνά πληρώνουν ακριβά την ευαισθησία τους. Αλλά η ανθρωπότητα τους χρειάζεται. Γιατί οι αδύνατοι είναι ανυπεράσπιστοι.

Αναχωρώντας απ’ τη ζωή, ο νομπελίστας Ζοζέ Σαραμάγκου ξαναθύμισε ότι, όταν η δόξα, ο πλούτος και ό,τι άλλο συνεπάγεται η επιτυχία δεν αμβλύνουν τη συνείδηση ενός καλλιτέχνη ή διανοούμενου η κοινωνική του παρέμβαση δρα πολλαπλασιαστικά και η φωνή του ακούγεται δυνατότερα.

Στέλιος Ελληνιάδης

 

 

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ-Επτά,  Κυριακή 4 Ιουλίου 2010

Μεϊχανέδες, μαντίλες και ο Τσόμσκι

 

Από την Πόλη φύγαμε το 1958. Πηγαίνοντας συχνά στην Ουκρανία, μέσω Κωνσταντινούπολης, παρ’ όλο που κάθε φορά περίμενα πολλές ώρες στο αεροδρόμιο Κεμάλ Ατατούρκ το αεροπλάνο για την Κριμαία, δεν το αποφάσιζα να βγω στην Πόλη.

Το 1988, οι γονείς μου ξαναπήγαν στην Πόλη, αλλά στην επιστροφή τους, στο Ελληνικό, ο πατέρας μου ήταν αγνώριστος. Αντί να ανταποδώσει τα καλωσορίσματά μας, ψέλλισε συντετριμμένος «Πάει η Ελλάδα»! Ολόκληρος ο κόσμος που εκείνος φύλαγε σαν μαργαριτάρι στο μυαλό και την καρδιά του, είχε εξαφανιστεί… Εκείνη τη χρονιά, το ελληνικό κράτος, ύστερα από τριάντα χρόνια, αξιώθηκε να μου δώσει την ελληνική υπηκοότητα για να πάψω τυπικά να είμαι άπατρις! Θυμάμαι πόσο ντρεπόμουν που, μικρά παιδιά, στεκόμασταν στην ουρά στο Κέντρο Αλλοδαπών, μαζί με τους ξένους, κάθε έξι μήνες επί δεκαπέντε χρόνια, για να μας κάνουν τη χάρη να μας ανανεώσουν τις άδειες παραμονής μας. Μεγαλώνοντας άρχισα να θυμώνω και όταν φοιτούσα στο πανεπιστήμιο αποφάσισα να μην ξαναπατήσω στο δεύτερο όροφο της Χαλκοκονδύλη, κυκλοφορώντας πλέον με ληγμένη την άδεια παραμονής, παράνομος!

Όταν όμως έκανα αίτηση για διαβατήριο τύπου «Ε» που κατά βούληση έδιναν στους ομογενείς, ο τότε διευθυντής του Κέντρου Αλλοδαπών, ο γνωστός βασανιστής της Ασφάλειας Λάμπρου, με περιποιήθηκε με το πολύ πατριωτικό «Θα σε στείλω πίσω στους Τούρκους, ρε!», επειδή είχα μακριά μαλλιά και έκανα παρέες με αντιφρονούντες φοιτητές. Τελικά, σ’ ένα από τα προπέρσινα ταξίδια μου διανυκτέρευσα αναγκαστικά στην Πόλη. Κι έτσι, πάτησα ξανά τα χώματα της ιδιαίτερης πατρίδας μου, 43 χρόνια μετά! Κι από τότε, πηγαινοέρχομαι, σαν στο σπίτι μου!

Η Πόλη δεν είναι μία. Υπάρχει η Πόλη του τουρίστα, η Πόλη του Ρωμιού και η Πόλη του πλήθους. Η πρώτη περιλαμβάνει επισκέψεις στην Αγία Σοφία και το Τοπ Καπί, παζάρια στο Τσαρσί και μια βραδιά σε μαγαζί χιλίων θέσεων με μπουζούκια και χορό της κοιλιάς από Αμερικάνες και Ρωσίδες χορεύτριες. Η δεύτερη περιλαμβάνει νοσταλγία, πόνο, σχολεία με λίγους μαθητές, εκκλησίες με μικρό εκκλησίασμα, νεκροταφεία, χαλασμένες γειτονιές, το Πατριαρχείο, παλαμίδες και καλκάνια, αναμνήσεις από καλοκαίρια στα Πριγκηπόνησσα… Η τρίτη περιλαμβάνει τους ουρανοξύστες που συμβολίζουν τον πλούτο της μειοψηφίας, τις κακοχτισμένες πολυκατοικίες της πλειοψηφίας, ένα σύγχρονο οδικό δίκτυο, πανεπιστήμια, αστυνομοκρατία, φιλόξενους ανθρώπους, βαποράκια στην Προποντίδα, Μπιενάλε σε αρχαιολογικούς χώρους, αγάλματα του Κεμάλ, μαντίλες γύρω από όμορφα πρόσωπα και τις φωνές των ιμάμηδων από τους μιναρέδες γραμμένες σε CD!  Βιβλία και δημοκρατία.
Κατά καλή μου τύχη, αναμείχθηκα ως γενικός γραμματέας του συλλόγου εκδοτών βιβλιοπωλών της Αθήνας, στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Κωνσταντινούπολης και ανέπτυξα ζεστές σχέσεις με τους Τούρκους εκδότες και συγγραφείς, οι οποίοι ενδιαφέρονται για το ελληνικό βιβλίο, αλλά συναντούν δυσκολίες. Η αγορά τους δεν είναι ευκαταφρόνητη σε μέγεθος, αλλά είναι μικρή σε τζίρο λόγω της χαμηλής τιμής του βιβλίου και της πειρατείας.
Επίσης, και στις δύο χώρες, είναι λίγοι οι μεταφραστές. Έτσι, τα μεταφρασμένα βιβλία είναι λίγα σε σχέση με τη βιβλιοπαραγωγή περίπου πενήντα για την κάθε πλευρά, μεταξύ των οποίων έργα των Ν. Καζαντζάκη, Γ. Ρίτσου, Δ. Σωτηρίου, Οδ. Ελύτη, Ναζίμ Χικμέτ, Αζίζ Νεσίν, Ορχάν Παμούκ, Κ. Μουρσελά κ.α.
Στην Ελλάδα υπάρχει ακόμα μούδιασμα για τους Τούρκους συγγραφείς, ενώ στην Τουρκία υπάρχουν σοβαρά προβλήματα λογοκρισίας. Δεν είναι τυχαίο ότι τιμώμενο πρόσωπο της «Kitap Fuari» ήταν ο Νόαμ Τσόμσκι, ο οποίος πήγε στην Πόλη για να εκφράσει τη συμπαράστασή του στους εκδότες που έχουν συρθεί στα δικαστήρια για τα δικά του βιβλία και για να εκφράσει τη διαμαρτυρία-καταγγελία του εναντίον των ΗΠΑ για το Ιράκ.
Πάντως, η ελληνική παρουσία έδωσε μεγάλη χαρά στους εκδότες που αγωνίζονται για τον εκδημοκρατισμό της χώρας και την ελευθερία της έκφρασης. Ενθουσιασμένοι ήταν και οι επισκέπτες που ζητούσαν βιβλία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες αλλά και για τον Άρη Βελουχιώτη! Πιο επίμονοι, οι φοιτητές των ελληνικών σπουδών στα δύο πανεπιστήμια της Πόλης, ενδιαφέρονταν για λεξικά της ελληνικής γλώσσας. Το περίπτερό μας με την ελληνική σημαία αναρτημένη φαρδιά πλατιά συμπλήρωνε την πολυπολιτισμικότητα της έκθεσης, με τις τούρκικες σημαίες, τις φωτογραφίες του Κεμάλ, τις αφίσες του Τσε και το Κοράνι. Πάντως, η πρωτοβουλία της ομοσπονδίας των εκδοτών και βιβλιοπωλών -με την οικονομική υποστήριξη του ΥΠΠΟ- δεν θεωρήθηκε από τα ελληνικά ΜΜΕ τόσο σημαντική για την ελληνοτουρκική φιλία όσο ο αγώνας Παναθηναϊκού – Γαλατά Σεράι που κατέληξε σε επικοινωνιακό φιάσκο! Στη γειτονιά των παιδικών μου χρόνων, τα Ταταύλα, ξαναβρέθηκα όταν ο Τσετίν, ο Μετίν, ο Χακάν, ο Μουζαφέρ, η Αϊσέ και η Μπαχάρ μας πήγαν στον μεϊχανέ της Δέσποινας. Το μαγαζί είναι όπως παλιά, αλλά οι πελάτες είναι πια μόνο Τούρκοι. Η φωτογραφία της γοητευτικής ιδιοκτήτριας σε υποδέχεται στην είσοδο, αλλά η ίδια έχει πλέον αποτραβηχτεί, άρρωστη και γερασμένη, στο σπίτι της. Υπό τους ήχους της χωρίς μικρόφωνα κομπανίας φάγαμε πολίτικους μεζέδες, ήπιαμε ρακί, χορέψαμε και τραγουδήσαμε παρέα με τους άλλους θαμώνες τούρκικα και ελληνικά τραγούδια.

Τα Ταταύλα που άλλαξαν

Όμως, γύρω γύρω, η παλιά ελληνική συνοικία έχει αλλάξει εντελώς. Γυρνούσα νυχτιάτικα για να βρω κάτι που να αντιστοιχεί στις άσβηστες παιδικές μου μνήμες. Μάταια. Εκεί που ήταν το τριώροφο σπίτι μας, στέκεται μια πολυκατοικία, φτηνιάρικη, γκρίζα και απεριποίητη, σαν τις χιλιάδες που χτίστηκαν πρόχειρα για να στεγάσουν εκατομμύρια φτωχούς μετανάστες από την Ανατολή. Μοναδικό σημείο αναφοράς στην άλλοτε ελληνική φυσιογνωμία των Ταταούλων, η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου με το περιτοιχισμένο προαύλιο που τις Κυριακές κάναμε ποδήλατο μετά τον πρωινό εκκλησιασμό και, απέναντι, το ωραίο κτίριο του σχολείου μας που, με δύο μαθητές, αργοπεθαίνει.
Σχολεία σε κρίση. Από τα δέκα που λειτουργούν ακόμα, στο Ζωγράφειο Λύκειο, όλα μοιάζουν -σχεδόν- όπως παλιά. Ο διευθυντής Γιάννης Δεμιρτζόγλου και το προσωπικό κρατάνε την αρχοντιά του σχολείου. Στο μεγαλοπρεπές μέγαρο όλα είναι στη θέση τους. Οι ευεργέτες, τα έπαθλα, η προτομή του Κεμάλ. Αίθουσες φυσικής, χημείας και ανθρωπολογίας με βολτόμετρα, δοκιμαστικούς σωλήνες, φακούς, πετρώματα, σκελετούς κ.τ.λ., αλλά και αίθουσες ξένων γλωσσών με συστήματα ενδοεπικοινωνίας και πληροφορικής με υπολογιστές.
Στο ωραίο θέατρο του Ζωγραφείου παρακολούθησα μια συγκινητική γιορτή, μαζί με μερικές δεκάδες Ελλήνων της Πόλης· τη μαθητική χορωδία σε έργα Χατζιδάκι, καθώς και τον Θωμά Κοροβίνη με τη Μαρία Φωτίου που παρουσίασαν τραγούδια της Κωνσταντινούπολης.
Στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, μετά την ελληνοτουρκική προσέγγιση που έλαμψε στους σεισμούς, οι επιδιορθώσεις που οι αρχές επέτρεψαν να γίνουν, έφεραν στην επιφάνεια εντυπωσιακές ζωγραφιές που υπογραμμίζουν το χαρακτήρα του σχολείου. Σαν τα υπέροχα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας που χάρη σε έμπειρους τεχνίτες απελευθερώνονται από σοβάδες αιώνων, φανερώνοντας (μέχρι στιγμής) τον Βασιλέα των Ρωμαίων, τη Μητέρα του Θεού, τον Χριστό, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και τον Ιγνάτιο τον Θεοφόρο! Δυστυχώς, τα ελληνικά σχολεία που αποτελούν, μαζί με τις εκκλησίες, τις πιο ζωντανές εστίες του πολιτισμού μας, μαραζώνουν μέχρι θανάτου, από την έλλειψη μαθητών, μου εξομολογήθηκε με θλίψη ο σύμβουλος εκπαίδευσης Νίκος Νικολούλης, αφού παραμένουν ανοιχτά χάρη στους αραβόφωνους χριστιανούς μαθητές!

 

Σεπτεμβριανά – νύχτα τρόμου

Οι περισσότεροι Τούρκοι αγνοούν τα γεγονότα που οδήγησαν στον ξεριζωμό του ελληνικού στοιχείου από την Πόλη, αλλά θέλουν να μάθουν. Μίλησα γι’ αυτά σε ραδιοφωνικές εκπομπές και η εφημερίδα «Vatan» δημοσίευσε συνέντευξή μου, που αφηγούμαι την οικογενειακή μας τραγωδία αρχίζοντας από την απόπειρα να μας κάψουν ζωντανούς με πετρέλαιο, στα Σεπτεμβριανά του 1955! Μάλιστα, η εφημερίδα κάτω από τον υπερβολικά τολμηρό για τα τουρκικά δεδομένα τίτλο «Ημέρα ντροπής», αναφέρει όλες τις φοβερές καταστροφές που προκάλεσε ο όχλος μέσα σε μία νύχτα στη Ρωμηοσύνη! Έκαψαν και κατέστρεψαν, γράφει, πρώτα τις ελληνικές εφημερίδες και εν συνεχεία 4.000 καταστήματα, 73 εκκλησίες, 110 ξενοδοχεία, 27 φαρμακεία, 20 εργοστάσια, 2.600 σπίτια, 52 ελληνικά και 8 αρμένικα σχολεία! Ήταν η νύχτα της κολάσεως, για την οποία προσπάθησαν να ενοχοποιήσουν τους κομουνιστές και έριξαν στη φυλακή τον Αζίζ Νεσίν, τον Κεμάλ Ταχίρ και δεκάδες άλλους διανοούμενους.
Ένα βράδυ είδα ένα ειδικό αφιέρωμα στο CNN Turk με τη συμμετοχή Ρωμιών που περιέγραφαν τα παθήματά τους και Τούρκων που αποδοκίμαζαν τις βαρβαρότητες και αναφέρονταν στον τότε πρωθυπουργό Μεντερές, ο οποίος εν τέλει καταδικάστηκε σε θάνατο, κατηγορούμενος μεταξύ άλλων και για την οργάνωση των ανθελληνικών επεισοδίων της Πόλης.

 

Στο Πέραν

Περπατώντας στο Πέραν, αισθάνεσαι ότι μεγάλωσες. Ένας ατελείωτος ποταμός νέων, που κοιτάει προς την Ευρώπη ή ακολουθεί τη σύγχρονη ισλαμική κουλτούρα, πλημμυρίζει τον πεζόδρομο των δύο-τριών χιλιομέτρων, υπογραμμίζοντας τη δημογραφική έκρηξη της Τουρκίας, που θα παίξει σημαντικότατο ρόλο στις παρυφές μιας γερασμένης Ευρώπης. Μετά, χαζεύεις τα καταπληκτικά κτίρια, που διασώθηκαν από τη σκούπα της ανοικοδόμησης που σάρωσε την Πόλη. Σε ορισμένα ακόμα διακρίνεις τις εντοιχισμένες επιγραφές με τις ελληνικές ονομασίες.
Κινηματογράφοι, βιβλιοπωλεία, καταστήματα με χαλιά, κοσμήματα και τρόφιμα, τα πάντα εκτεθειμένα με γούστο. Τα ψάρια αραδιασμένα σαν λουλούδια στα ψαράδικα, οι παστουρμάδες και τα αλλαντικά αιωρούμενα σαν κορδέλες, τα πολύχρωμα μπαχαρικά σε ωραία δοχεία, εκφράζουν έναν άλλο τρόπο ζωής που περνάει στη σύγχρονη εποχή χωρίς να χάσει το μεράκι και την αισθητική του. Κι αυτό όχι μόνο στο κέντρο της πόλης, αλλά και στις συνοικιακές αγορές. Στο Καντίκιοϊ, στην ασιατική πλευρά, ψάχναμε κασέτες και cd σ’ ένα δισκάδικο διακοσμημένο με τεράστιες φωτογραφίες διάσημων μουσικών και τραγουδιστών της παραδοσιακής μουσικής και στο Σκούταρι, ο λούστρος που μου έβαφε τα παπούτσια στο πεζοδρόμιο, μάς πρόσφερε τσάι, ενώ ο διπλανός του έφερε ένα σκαμπό για να μην περιμένει όρθια η φίλη μου και φύλακας άγγελός μου Μπαχάρ.

 

Η ελληνική μουσική στους μεϊχανέδες

Η ελληνική μουσική ήταν και είναι δημοφιλής. Όπως ξέρουμε από τους γονείς μας κι όπως τα περιγράφει η Σούλα Μπόζη στο βιβλίο της για το Πέραν, οι μερακλήδες Τούρκοι ήταν τακτικοί θαμώνες στα ελληνικά κέντρα διασκέδασης της δεκαετίας του ’50 και του ’60 για να ακούσουν Τσιτσάνη, Καζαντζίδη, Παπαϊωάννου και Χιώτη αυτοπροσώπως! Παρ’ όλ’ αυτά, η σύγχρονη Ελλάδα «ανέθεσε» την πολιτιστική μας εκπροσώπηση στην Άντζελα Δημητρίου! Ίσως η «Πολίτικη Κουζίνα» να ανεβάσει τους δείκτες ευαισθησίας μας.
Έχουν περάσει χρόνια από την εποχή που ο ψάλτης Νικηφόρος Μεταξάς και οι Τούρκοι δεξιοτέχνες μάς έκαναν γνωστά με την ορχήστρα «Βόσπορος» τα σπουδαία μουσικά έργα των ρωμιών συνθετών της Πόλης, χωρίς να υπάρξει από την Ελλάδα καμία σοβαρή ανταπόκριση. Και σχεδόν κανένας δεν γνωρίζει τον Μουαμέρ Κετεντζόγλου που όχι μόνο παίζει και ηχογραφεί με το συγκρότημά του ελληνικά τραγούδια, αλλά έχει και site στο Ιντερνέτ στην ελληνική γλώσσα!
Αλλά, αν οι μουσικοί γνωρίζουν τα ρεμπέτικα και τα δημοτικά μας τραγούδια, στους χώρους καθημερινής διασκέδασης, στους μεϊχανέδες, και στα κυριλέ εστιατόρια του Βοσπόρου, τα ελληνικά είναι αναπόσπαστο μέρος των προγραμμάτων. Από λαϊκά μέχρι σκυλάδικα εποχής! Κατηφορίζοντας την Ιστικλάλ, από τα δισκάδικα ξεχύνονται οι φωνές της Δέσποινας Βανδή και του Πασχάλη Τερζή, αλλά και της Μαρίκας Παπαγκίκα και του Στράτου Παγιουμτζή!
Η «Μάντρα» είναι ένα υπόγειο στο Παγκάλτι, σαν τα παλιά μπουζουξίδικα της Αθήνας, με ιδιοκτήτη Ρωμιό, Τούρκους και έλληνες καλλιτέχνες και πελάτες. Τούρκους που διασκεδάζουν μέχρι πρωίας με ελληνικά τραγούδια! Η παρέα μας, εκδότες, δάσκαλοι, δημοσιογράφοι και επιχειρηματίες, έγινε ένα με όλες τις παρέες κι όταν η Φιγκέν με καταγωγή από την Κομοτηνή, χόρεψε τον «Σαλονικιό», η πίστα γέμισε λουλούδια και χειροκροτήματα. Κι ένα σαββατόβραδο, σ’ ένα μεϊχανέ κοντά στο γήπεδο της Γαλατά Σεράι, μια κομπανία έπαιζε όμορφα τούρκικα κομμάτια, με κανονάκι, ούτι, βιολί και ντέφι, και, στη συνέχεια, η φίρμα του μαγαζιού, ένας νεαρός Τούρκος με μπουζούκι, γνωστός με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο «Αλέκος», τραγούδησε Τσιτσάνη, Καλδάρα, Χιώτη και Μπιθικώτση. Όλο το μαγαζί χόρευε ζεϊμπέκικα και χασαποσέρβικα. Μετά, η Σεβάλ, διάσημη ηθοποιός, μας τραγούδησε σμυρναίικους αμανέδες και το «Όλα σε θυμίζουν» με τούρκικα λόγια.
Η Πόλη είναι πόλη μεταναστών. Όλοι οι εργάτες στο εργαστήριο ζαχαροπλαστικής του πατέρα μου στο Εμίνονου ήταν Κούρδοι. Τώρα όμως έχουν προστεθεί και οι πρόσφυγες από τα χιλιάδες χωριά που έχει κατεδαφίσει ή εκκενώσει βίαια ο στρατός για να περιορίσει τον ζωτικό χώρο των εξεγερμένων Κούρδων. Έτσι, σε πολλά στέκια, νεαροί μουσικοί παίζουν κλασικά τούρκικα και κούρδικα τραγούδια, με σάζι, τουμπερλέκι και ούτι. Σ’ αυτά τα μαγαζιά είναι πολύ εύκολο να κάνεις φιλίες. Στο Deli Mavi, ένας νεαρός Αμερικάνος ταξιδευτής της Ανατολής, μου έλεγε ότι αυτά τα μαγαζιά μοιάζουν με τα ρεμπετάδικα. Ο χώρος, η ατμόσφαιρα, οι συμπεριφορές, τα πρόσωπα. Εκείνη την ώρα, άντρες και γυναίκες χόρευαν ένα κούρδικο τραγούδι πανομοιότυπο με ποντιακό.
Στο Eylül Türk Evi, σ’ ένα στενό πεζόδρομο με αγόρια και κορίτσια που παίζουν τάβλι και ντάμα πίνοντας τσάι, τραγούδια-ιστορίες για τσακισμένους έρωτες, για ξεριζωμούς και για φυλακές. Ακούγοντάς μας να μιλάμε ελληνικά, δύο νεαροί μάς κέρασαν ρακί και μας είπαν ότι είναι Αρμένιοι από τη Γαλλία που ήρθαν για να γνωρίσουν τον τόπο καταγωγής τους, αλλά φοβούνται να δηλώσουν την εθνικότητά τους. Ένα πρόβλημα που εγώ δεν το αντιμετώπισα πουθενά. Αντιθέτως, λέγοντας «ben Yunan», τα χαμόγελα γίνονται διάπλατα. Ακόμα και στα απομονωμένα ορεινά χωριά της Ανατολικής Θράκης που οι αγρότες ήθελαν να μας φιλοξενήσουν επειδή χιόνιζε και ήταν δύσκολη η επιστροφή μας στην Πόλη. Βέβαια, δεν έτυχε να πέσουμε πάνω σε λυσσασμένους γκρίζους λύκους!..

 

Μακρύς δρόμος

Ο δρόμος είναι μακρύς για να ξεπεραστούν οι προκαταλήψεις, χωρίς να κλείσουμε τα μάτια στη σκοτεινή πλευρά της τούρκικης πραγματικότητας, ενισχύοντας κάθε προσπάθεια για εκδημοκρατισμό και ειρήνη.
Στην Τουρκία υπάρχουν πράγματα που όποιος τα αγγίξει κινδυνεύει σοβαρά. Μέρα μεσημέρι, ένας πανεπιστημιακός δολοφονήθηκε για τις πολιτικές πεποιθήσεις του. Ο στρατός δεν αποτελεί αντικείμενο κριτικής, το Κουρδικό καίει και οι εφημερίδες δεν γράφουν για τους δεκάδες πολιτικούς κρατούμενους, αριστερούς και Κούρδους, που πεθαίνουν από απεργία πείνας στις φυλακές. Έτσι, όλη η οργή του κόσμου για τη φτώχεια και τη διαφθορά, εστιάστηκε στην πολιτική νομενκλατούρα που εξαφανίστηκε ως διά μαγείας από τις βουλευτικές έδρες στις τελευταίες εκλογές. Τι θα κάνουν τώρα ο Ετσεβίτ, η Τσιλέρ και οι άλλοι; -ρώτησα τον ταξιτζή που με πήγαινε στο αεροδρόμιο, κι αυτός με αγανάκτηση αναφώνησε: Αϊ σιχτίρ, τα χαϊβάνια!
Όμως, όσες αλλαγές κι αν έγιναν, η Κωνσταντινούπολη δεν μ’ άφησε ούτε στιγμή να νιώσω ξένος. Όχι μόνο γιατί στάθηκα δίπλα στον Πατριάρχη στον Άγιο Νικόλαο και θαύμασα τον πολιτισμό που αποπνέει η Μεγάλη του Γένους Σχολή που φοιτούσε ο πατέρας μου, αλλά και γιατί επιβεβαίωσα ότι τα τούρκικα παραμένουν η δεύτερή μου γλώσσα και γιατί η Ισίν μού έδειξε το φρέσκο πρόσωπο της Τουρκίας, η Σεμρά μού χάρισε ένα βιβλίο με τα τρυφερά ποιήματά της για την Κύπρο και ο Dündar τρεις δίσκους 78 στροφών με τραγούδια του Μανώλη Χιώτη, του Στελλάκη Περπινιάδη και του Σταύρου Τζουανάκου, τυπωμένα στην Πόλη πριν από πολλές δεκαετίες!

ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ  (18 / 01 / 2004)