Ρουμ και Ουρούμ: Η ελληνική γλώσσα στην Αζοφική

Την εποχή που εκατοντάδες εκατομμύρια πολίτες είχαν παγώσει από τις σεισμικές ανατροπές που ερήμην τους συνέβαιναν στην πρώην Σοβιετική Ένωση, πολλοί αξιωματούχοι και άλλοι επιτήδειοι με διασυνδέσεις άρπαζαν ή μοίραζαν στα παιδιά και τους δικούς τους την τεράστια δημόσια περιουσία της αυτοκρατορίας. Αυτή ακριβώς την εποχή, σε μια γωνιά της καταρρέουσας αυτοκρατορίας, μερικοί άνθρωποι πίστεψαν ότι δινόταν μια απρόσμενη ευκαιρία να υλοποιήσουν τα οράματά τους. Έτσι, αντί να συμμετέχουν στη λεηλασία, έβαλαν σε εφαρμογή ένα μεγαλόπνοο ευγενικό σχέδιο και τα κατάφεραν!

 

Αμέσως μετά τη διακήρυξη της κρατικής κυριαρχίας της Ουκρανίας, το 1990, και σχεδόν ταυτόχρονα με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της, το 1991, μια μικρή ομάδα Ελλήνων της Μαριούπολης, με επικεφαλής τον ομογενή Κωνσταντίνο Μπαλαμπάνοφ, καθηγητή και πολιτειολόγο, από το ελληνικό χωριό Μάλο Γιανισόλ, έβαζε τα θεμέλια του εκπαιδευτικού ιδρύματος, το οποίο θα εξελισσόταν από Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μαριούπολης, που φέτος γιορτάζει τα εικοσάχρονά του.

Γνώρισα αυτούς τους Ρωμιούς από την πρώτη φορά που βρέθηκα στην Αζοφική. Τον πρύτανη, την Νάντια Τσαπνή, πρώτη καθηγήτρια της νέας ελληνικής στο πανεπιστήμιο, νυν πρόεδρο του συλλόγου των Ελλήνων της Μαριούπολης, τον Αλέξανδρο Καρύδα, τότε κοσμήτορα του τμήματος της ελληνικής γλώσσας κ.ά. Με ελάχιστες υποδομές, σε ένα εγκαταλειμμένο κτήριο του κομμουνιστικού κόμματος της πόλης, το πανεπιστήμιο «χτίστηκε» πετραδάκι-πετραδάκι και έγινε όχι μόνο κεντρικό ίδρυμα της αζοφικής περιοχής, αλλά και πυλώνας της ελληνικής παρουσίας στην Ουκρανία.
Δικαιολογημένα, λοιπόν, φέτος, ο Κωνσταντίνος Μπαλαμπάνοφ, πρύτανης  του πανεπιστημίου και αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας Ελληνικών Συλλόγων Ουκρανίας, με περηφάνια δέχτηκε στις σύγχρονες εγκαταστάσεις του πανεπιστημίου, τους καλεσμένους, κυρίως πρυτάνεις και καθηγητές μεγάλων πανεπιστημίων από Ρωσία, Κίνα, Ιταλία, Αγγλία, Ελλάδα, Κύπρο κ.λπ. Παρουσία του δημάρχου της πόλης Γιούρι Χοτλουμπέι, επίσης ελληνικής καταγωγής, και άλλων προσωπικοτήτων έγινε η έναρξη του συνεδρίου που το περιεχόμενό του αποτυπώθηκε σε ένα τόμο 560 σελίδων, και η λήξη του στο πανέμορφο δραματικό θέατρο της Μαριούπολης με χορούς και τραγούδια από φοιτητές και καλλιτεχνικά συγκροτήματα.
Στ. Ελλ.

Οι Ρωμιοί της Αζοφικής

Στη μετασοβιετική εποχή, στην Ουκρανία, γνώρισα μάλλον την πιο ενδιαφέρουσα συνιστώσα του Ελληνισμού της Διασποράς. Ένα παράλληλο κόσμο, μια άγνωστη πτυχή του Ελληνισμού, ένα πυρήνα πολιτισμού που διατήρησε πολλά συστατικά του στοιχεία σχεδόν ακέραια στη νεωτερική εποχή.
Ενώ η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης εκδηλώθηκε απότομα και καταστροφικά, οι επιπτώσεις της στον πολιτισμό των αυτοχθόνων Ρωμιών βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη, είκοσι χρόνια μετά. Στην πρώτη φάση, εκδηλώθηκε ένα εντυπωσιακό σε ποιότητα και ποσότητα κίνημα, «αναγέννησης» όπως το ονόμασαν οι εντόπιοι πρωταγωνιστές του, σε πόλεις και χωριά που κατοικούνταν από Ρωμιούς. Ένα κίνημα που έφερνε στο προσκήνιο, συγκρατημένα στην αρχή και ορμητικά στη συνέχεια, μία κοινότητα που ζούσε στην αφάνεια. Μία κοινότητα που είχε διατηρήσει τα ειδικά χαρακτηριστικά της γνωρίσματα μέσα στην πολυσπερμία της σοβιετικής κοινωνίας. Ξεκομμένη από την Ελλάδα και με πλούσιες εμπειρίες από τη μεγάλη «άνοιξη» της μετεπαναστατικής περιόδου, από τη δεκαετία του ’20 έως τη βίαιη διακοπή της το 1937-38, η κοινότητα διατήρησε τη συνοχή και την κουλτούρα της αθόρυβα, μεταφέροντας την «ταυτότητά» της από γενιά σε γενιά μέσα από τον προφορικό λόγο και κυρίως μέσα από έναν αυτοτροφοδοτούμενο και αυτοαναπαραγόμενο τρόπο ζωής. Η κοινότητα δεν ήταν εσωτερικά ομοιογενής, αλλά είχε κοινούς παρονομαστές. Στην περιοχή της Αζοφικής Θάλασσας, όπου κατοικούσε ανέκαθεν το σημαντικότερο κομμάτι των περίπου, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2001, εννενήντα-και χιλιάδων πολιτών ελληνικής καταγωγής, κατά βάση αγροτικό, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής κάθε ομάδας ήταν ευδιάκριτα. Σε μερικά χωριά μιλούν ρωμέικα (ελληνικές διαλέκτους) και σε μερικά ουρούμικα (ταταρική διάλεκτος που μιλούν οι Ρωμιοί). Η γλώσσα αποτελούσε ένα από τα θεμελιώδη συστατικά στοιχεία της ξεχωριστής κουλτούρας των Ρωμιών.   
Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την επακολουθήσασα γενική αναστάτωση, η κοινότητα των Ρωμιών παρέμεινε σχεδόν ακέραιη. Δεν επλήγη από κανένα μεγάλο κύμα μετανάστευσης, όπως συνέβη στις άλλοτε πολυπληθείς ρωμέικες κοινότητες της Γεωργίας, της Ρωσίας, του Καζακστάν ή της Αλβανίας, παρ’ όλο που η χώρα βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση, με το κοινωνικό κράτος και όλα τα δίκτυα προστασίας υπό διάλυση. Η ισχυρή βιομηχανική βάση της περιοχής, η αυτάρκεια των νοικοκυριών, η ριζωμένη σχέση με τον τόπο, η έλλειψη δεσμών με την Ελλάδα, η ιστορική καταγωγή και η πολιτισμική συνοχή, αποτέλεσαν ισχυρά αναχώματα στο γενικότερο ρεύμα φυγής και αποδόμησης που επικράτησε. Εντούτοις, δρομολογήθηκαν σημαντικές αλλαγές σε όλους τομείς της ζωής, που επηρέασαν ιδιαίτερα το γλωσσικό τοπίο των Ελλήνων της Αζοφικής.

 

Αγώνας για τη γλώσσα

Γυρίζοντας από χωριό σε χωριό, από σπίτι σε σπίτι, από σχολείο σε σχολείο κι από γιορτή σε γιορτή, επί δεκαπέντε συναπτά έτη, παρακολουθώ την εξέλιξη του γλωσσικού φαινομένου, όχι ως γλωσσολόγος, αλλά ως δημοσιογράφος και κυρίως ως Κωνσταντινουπολίτης που ενδιαφέρεται για τις ιστορικοπολιτιστικές διαδρομές των προγόνων του.  
Από την πρώτη φορά που πάτησα το πόδι μου στη Μαριούπολη, η ζωντανή και άγνωστη γλώσσα των Ρωμιών επηρέασε καθοριστικά τη σύνδεσή μου με την κοινότητα. Μαγνητοσκοπώντας, φωτογραφίζοντας και ηχογραφώντας τις πολιτιστικές εκδηλώσεις, τους μουσικούς και τα συγκροτήματα, τους ποιητές και τους καλλιτέχνες, αλλά και τις γιαγιάδες και τους παππούδες που γνωρίζουν καλά τις τοπικές διαλέκτους, χρόνο με το χρόνο, καταγράφονται οι αλλαγές που συντελούνται. Το υλικό είναι πολύ πλούσιο σε ποιότητα και ποσότητα.
Σε μία χώρα με σοβαρά προβλήματα πάσης φύσεως και μία οικονομία πολύ ασταθή και άνιση, η κοινότητα των Ελλήνων έδειξε μεγάλες αντοχές. Οι ισχυρές παραδόσεις και οι αξιοζήλευτες μορφές οργάνωσης στη βάση μιας συλλογικής ταυτότητας, βοήθησαν την κοινότητα να επιβιώσει αντισταθμίζοντας τις πιέσεις της σύγχρονης εποχής που χαρακτηρίζεται από μετακινήσεις, συγχωνεύσεις και αφομοιώσεις.
Από την εποχή διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και ίδρυσης του νέου κράτους της Ουκρανίας, εκδηλώθηκε εντονότερα η βούληση των Ρωμιών να διασωθεί η τοπική γλώσσα με παράλληλη εκμάθηση της νέας ελληνικής. Οι ντόπιοι διανοούμενοι είχαν επιστρατεύσει όλη την κληρονομιά που άφηναν οι προηγούμενες γενιές, κυρίως ένα αρκετά πλούσιο ποιητικό έργο γραμμένο στις τοπικές διαλέκτους, συνεπικουρούμενο από παραδοσιακά και νεότερα τραγούδια. Στα πρώτα χρόνια, με τον ενθουσιασμό που επικρατούσε, η διατήρηση των διαλέκτων, με σημαία τούς εν ενεργεία ποιητές, δεν φαινόταν τόσο ουτοπική. Η δυσκολία όμως, για τη μετάδοση των τοπικών διαλέκτων, αποδείχτηκε μάλλον αξεπέραστη. Ούτε μέθοδοι ούτε ειδικευμένοι δάσκαλοι υπήρχαν για μία γλώσσα κατ’ εξοχήν προφορική, ούτε τα παιδιά είχαν τη θέληση ή τη δυνατότητα να τη μάθουν.

 

Δύσκολη η επιβίωση των διαλέκτων

Το σύγχρονο γλωσσικό καθεστώς δεν αφήνει επαρκή πεδία δράσης. Οι μαθητές, ανεξαρτήτως εθνικότητας, μιλούν και μαθαίνουν ρωσικά που είναι η κοινή γλώσσα της Αζοφικής. Ταυτόχρονα, μαθαίνουν ουκρανικά, την επίσημη γλώσσα του κράτους. Επίσης, μαθαίνουν αγγλικά. Έτσι, για τα παιδιά ελληνικής ή άλλης καταγωγής, τα ελληνικά προστέθηκαν ως τέταρτη γλώσσα. Ήταν λοιπόν, φυσικό, σε ένα τόσο φορτωμένο από γλώσσες πρόγραμμα σπουδών, να μην υπάρχει «χώρος» για την τοπική διάλεκτο και τις παραλλαγές της. Επιπλέον, καθώς αναπτύσσονταν οι επαφές με την Ελλάδα, η διαπίστωση ότι η διάλεκτος δεν βοηθούσε στην επικοινωνία με τους Ελλαδίτες, καθιστούσε την εκμάθησή της πρακτικά περιττή. Με τα προγράμματα φιλοξενίας, τα σχολικά βιβλία και τα τραγούδια που άρχισαν να εισρέουν από την Ελλάδα, έγινε γρήγορα αντιληπτό ότι η προσέγγιση της «ιστορικής πατρίδας» γινόταν μόνο με την εκμάθηση της νέας ελληνικής. Εξάλλου, ήδη από τη σοβιετική εποχή, με τη ρωσική ως κοινή γλώσσα όλων των πολιτών του ενιαίου κράτους, αλλά και με τους μικτούς γάμους που αυξάνονταν όσο οι κοινωνίες γίνονταν πιο ανοιχτές, η ντοπιολαλιά είχε περιοριστεί μέσα στις οικογένειες. Σε πολλά σπίτια, οι γιαγιάδες και οι παππούδες εξακολουθούσαν να μιλούν στη διάλεκτο, αλλά πολύ λιγότερο τα παιδιά τους ακόμα κι αν τη γνώριζαν, ενώ στα εγγόνια η γλώσσα έφτανε όλο και πιο εξασθενημένη.
Η διάλεκτος θεωρητικά θα μπορούσε να διασωθεί και να συνεχίσει να χρησιμοποιείται, τουλάχιστον στη λογοτεχνία και το τραγούδι, αν είχε δείξει πραγματικό ενδιαφέρον η Ελλάδα και κατέστρωνε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο υποστήριξής της. Κι αυτό για τις ελληνογενείς διαλέκτους. Αλλά η Ελλάδα δεν είχε ποτέ εθνικό σχέδιο για την ελληνική Διασπορά. Και με «αν» δεν σώζεις τίποτα.
Όσον αφορά τα ουρούμικα, ή ελληνοταταρικά (γκρεκο-τατάρ), μία από τις γλώσσες που μετέφεραν μαζί τους οι Ρωμιοί, όταν αναγκάστηκαν από την Αικατερίνη τη Μεγάλη να μετοικίσουν από το ταταρικό χανάτο της Κριμαίας στην Αζοφική, η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη.

 

Είσοδος των νέων ελληνικών

 
Έτσι, στη μετασοβιετική εποχή, ενώ η διάλεκτος υποχωρούσε, το ενδιαφέρον για τα νέα ελληνικά αυξανόταν γεωμετρικά. Σήμερα, η διάλεκτος εξακολουθεί να μιλιέται, αλλά σταματάει στις ηλικίες των τριάντα και σαράντα. Πρωτίστως τραγουδιέται και σε ειδικές περιστάσεις απαγγέλλεται. Η τελευταία μεγάλη φουρνιά ποιητών δεν αφήνει αρκετούς διαδόχους. Και τα στελέχη της ομογένειας, που επανδρώνουν τους συλλόγους και διακινούν τις ιδέες, διαπίστωναν με εμφανή απογοήτευση ότι οι προσπάθειές τους για τη διάσωση της τοπικής γλώσσας ήταν μάλλον μάταιες. Έτσι, σταδιακά, αναπροσάρμοσαν τις επιλογές τους. Αρκέστηκαν σχεδόν αποκλειστικά στην αναπαραγωγή, εκμάθηση και διάδοση των όμορφων ρωμέικων τραγουδιών (ρουμ και ουρούμ) που ακόμα τραγουδιούνται στα χωριά και στις κοινωνικές εκδηλώσεις.
Από ένα σημείο και μετά, το βάρος δινόταν στη νέα ελληνική γλώσσα, η οποία, αν και είναι γλώσσα εισαγωγής, αποκτούσε προτεραιότητα όχι μόνο για λόγους επιμορφωτικούς και επικοινωνιακούς, αλλά και ως ουσιαστικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας. Δηλαδή, αναπλήρωναν το κενό που άφηνε στην πολιτισμική σύσταση της ομογένειας η συρρίκνωση της τοπικής γλώσσας. Με τη σειρά της, η υιοθέτηση της νέας ελληνικής γλώσσας επιτάχυνε, αναπόφευκτα, ως παράπλευρη συνέπεια, αυτή τη συρρίκνωση. Πάντως, είναι εξαιρετικά αξιοσημείωτη η συνειδητή και πολύπλευρη προσπάθεια της ομογένειας να υπεισέλθει στη νέα εποχή όχι μόνο διατηρώντας, αλλά και αναζωογονώντας την εθνική της ταυτότητα, με βασικό εργαλείο τη γλώσσα. Μία προσπάθεια με πολλές δυσκολίες, επειδή πηγαίνει κόντρα στο γενικό ρεύμα της ομογενοποίησης, διαπλέκει δύο κουλτούρες αρκετά διαφορετικές και αναπτύσσει σχέσεις με το επικίνδυνα αναξιόπιστο ελληνικό κράτος.   
Όπως και να έχει, σήμερα, χιλιάδες, νέοι κυρίως, άνθρωποι περνούν από τα θρανία των μαθημάτων της ελληνικής γλώσσας, με αξιοσημείωτα αποτελέσματα.

 

Δύο πυλώνες

Οι πυλώνες εκμάθησης της νέας ελληνικής γλώσσας είναι δύο. Τα σχολεία και οι σύλλογοι για μία πρώτη επαφή με τη γλώσσα και το πανεπιστήμιο για ολοκληρωμένες σπουδές.
Οι πέντε-έξι αυτοδίδακτοι δάσκαλοι, πριν από είκοσι χρόνια, έγιναν δεκάδες. Και τα νέα ελληνικά μπήκαν στη ζωή των εντοπίων σαν κάτι ξεχωριστό, αλλά κατά βάθος πολύ δικό τους.
Χάρη στην επίμονη και συστηματική προσπάθεια των τοπικών συλλόγων και της Ομοσπονδίας των Ελληνικών Συλλόγων της Ουκρανίας, η ελληνική γλώσσα διδάσκεται σε πολλά σχολεία των πόλεων και των χωριών, ενταγμένη στο ωρολόγιο πρόγραμμα ή σε απογευματινές τάξεις και κυριακάτικα φροντιστήρια που πραγματοποιούνται σε σχολεία, συλλόγους και πολιτιστικά κέντρα, σε όλη τη χώρα.
Κάθε χρόνο, την άνοιξη, στην Ολυμπιάδα Ελληνικού Πολιτισμού, που πραγματοποιείται στη Μαριούπολη, βλέπει κανείς τα αποτελέσματα αυτής της επίμονης προσπάθειας. Μαθητές απ’ όλη τη χώρα που διακρίθηκαν στα μαθήματα της ελληνικής γλώσσας, συμμετέχουν στον τελικό πανουκρανικό διαγωνισμό με εκθέσεις, ποιήματα, ζωγραφική, τραγούδια, χορούς και θεατρικές παραστάσεις. Παρακολουθώντας και καταγράφοντας χρόνο με χρόνο τις μεταβολές που συντελούνται, τον αριθμό συμμετοχής, τη θεματολογία και το επίπεδο γνώσεων, είναι φανερό ότι η προσπάθεια δεν πάει χαμένη. Μέχρι τώρα, ο φόβος ότι μπορεί αυτή η ανοδική πορεία να αντιστραφεί, δεν έχει επιβεβαιωθεί. Αλλά ο φόβος και η αγωνία παραμένουν, γιατί υπάρχουν σοβαρές αντίρροπες δυνάμεις, όπως το εισαγόμενο λάιφ στάιλ, οι μικτοί γάμοι, η μετανάστευση κ.λπ.

 

Είκοσι χρόνια

Ο άλλος σημαντικός πυλώνας είναι το τοπικό πανεπιστήμιο. Η ίδρυσή του, αμέσως μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας, επηρέασε καθοριστικά την τροπή των πραγμάτων αναφορικά με την ελληνική κοινότητα. Κατ’ αρχήν, ανέδειξε και έθεσε σε προνομιακό επίπεδο την ελληνική γλώσσα, κάνοντας ελκυστική την εκμάθησή της σε σπουδαστές ελληνικής και –σε εντυπωσιακό βαθμό- μη ελληνικής καταγωγής. Το πανεπιστήμιο επενδύοντας στην ελληνική γλώσσα, αύξησε εντυπωσιακά το κύρος της και την εδραίωσε ως γλώσσα εξίσου σημαντική με τις καθιερωμένες γλώσσες. Αυτή η ιδιαιτερότητα προσέδωσε ειδικό κύρος και στο πανεπιστήμιο που έγινε το μεγαλύτερο κέντρο ελληνικών σπουδών στην αχανή περιοχή της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Σήμερα, οι φοιτητές που σπουδάζουν ελληνικά ανέρχονται σε πολλές εκατοντάδες. Δεύτερον, άρχισε πολύ γρήγορα την «παραγωγή» δασκάλων της ελληνικής γλώσσας που επανδρώνουν τα σχολεία και τους συλλόγους διευρύνοντας το χώρο διδασκαλίας της γλώσσας. Τρίτον, έγινε φυτώριο καλλιέργειας του ελληνικού πολιτισμού με μαθήματα ιστορίας και λογοτεχνίας, αλλά και δράσεις καθαρά καλλιτεχνικές, όπως είναι η δημιουργία χορευτικής ομάδας με μεγάλο ρεπερτόριο ελληνικών χορών. Τέταρτον, αναπτύσσει σχέσεις με πανεπιστημιακά ιδρύματα στην Ελλάδα και την Κύπρο. Πέμπτον, οργανώνει αποστολές στα ελληνικά χωριά για την καταγραφή των γλωσσικών και λαογραφικών στοιχείων των κοινοτήτων. Έκτον, συμμετέχει και στηρίζει δράσεις των ελληνικών κοινοτήτων, όπως είναι η Ολυμπιάδα των Μαθητών. Έβδομον, διατηρεί την πρωτοβουλία για δράσεις που έχουν σχέση με την ελληνική γλώσσα και τον πολιτισμό σε πανουκρανικό επίπεδο κ.ά. Εν ολίγοις, το Πανεπιστήμιο παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού στην περιοχή της Αζοφικής Θάλασσας και ευρύτερα στην Ουκρανία.
Προσωπικά, έχω την τύχη να συμμετέχω σε ορισμένες δραστηριότητες του πανεπιστημίου και να παρακολουθώ από πολύ κοντά την πρόοδό του.
Εδώ και πολλά χρόνια, κάνοντας διαλέξεις πάνω σε θέματα του νεότερου ελληνικού πολιτισμού, βιώνω τη συνεχή μεγέθυνση του ελληνικού τμήματος, τον εμπλουτισμό του με εκπαιδευτικό υλικό και τη βελτίωση του επιπέδου σπουδών. Επίσης, παίρνοντας μέρος στις οργανωμένες εξορμήσεις, με φοιτητές και διδάσκοντες, στα αποκαλούμενα ελληνικά χωριά για τη συγκέντρωση λαογραφικού υλικού, σχηματίζω καλύτερη εικόνα για την έκταση και τον τρόπο χρήσης των τοπικών διαλέκτων. Τέλος, με τα ντοκιμαντέρ που προκύπτουν από τις καταγραφές μας, ευαισθητοποιούνται αρκετοί άνθρωποι στην Ελλάδα και ενθαρρύνονται οι νέοι και τα στελέχη της ομογένειας για τη συνέχιση της δύσκολης προσπάθειάς τους.

 

Παράλληλες δράσεις

Παράλληλα, στην Αζοφική, αναπτύσσονται και εξελίσσονται δράσεις που συμπληρώνουν και ενισχύουν τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού. Συνέδρια και σεμινάρια από το Πανεπιστήμιο, γιορτές και εκδόσεις από την Ομοσπονδία, τους συλλόγους και τα πολιτιστικά κέντρα. Πολλοί φοιτητές συμμετέχουν σε προγράμματα σπουδών στα πανεπιστήμια της Ελλάδας και της Κύπρου, εκατοντάδες μαθητές επισκέπτονται (επισκέπτονταν!) την Ελλάδα με προγράμματα φιλοξενίας και πολλοί νέοι συμμετέχουν σε δεκάδες ομάδες που ασχολούνται με τη μυθολογία και το θέατρο, ερμηνεύουν ελληνικά και ρωμέικα τραγούδια και χορεύουν χορούς απ’ όλη την Ελλάδα. Όλα αυτά έχουν μια αμφίπλευρη σχέση με τη γλώσσα, τη στηρίζουν και στηρίζονται απ’ αυτήν.

 

Κίνδυνοι

Καθώς η κοινότητα συνδέεται όλο και περισσότερο με την Ελλάδα και το νεότερο πολιτισμό της, μαζί με τα πλεονεκτήματα αυτής της σχέσης εμφανίζονται απειλητικά και τα μειονεκτήματα. Με την αλλαγή των όρων διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας των Ρωμιών και την αύξηση της εξάρτησής της από την «ιστορική πατρίδα», κάθε παράλειψη και ατόπημα εκ μέρους της ελληνικής πολιτείας, υποσκάπτει την αξιοζήλευτη προσπάθεια του Ελληνισμού της Ουκρανίας. Η περικοπή της ισχνής, αλλά αναγκαίας οικονομικής ενίσχυσης, η αλαζονεία των εκπροσώπων του ελληνικού κράτους, η αντιφατική εφαρμογή ακόμα και των ευεργετικών αποφάσεων και νομοθετικών ρυθμίσεων, η υποτίμηση της σημασίας της διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού στο εξωτερικό και η έλλειψη σχεδίου για το μέλλον της τρισχιλιόχρονης ελληνικής παρουσίας στην παρευξείνια περιοχή, αποτελούν στενάχωρες διαπιστώσεις που τεκμηριώνονται μέσα από τη συστηματική παρακολούθηση και καταγραφή που πραγματοποιούμε εδώ και δεκαπέντε χρόνια ανελλιπώς. Λίγοι και συχνά ανεκπαίδευτοι εκπαιδευτικοί από την Ελλάδα, αποσπασματικά και ακατάλληλα βιβλία για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, υποτίμηση και λειψή βοήθεια στους ντόπιους δασκάλους, περικοπή των προγραμμάτων φιλοξενίας των νέων, κομματικές αναμίξεις, ασυνέπεια και υποχρηματοδότηση, υπονομεύουν το συντελούμενο έργο και αναιρούν τα ευεργετήματα της βοήθειας.

 

Συμβολή της Ουκρανίας

Ευτυχώς, σημαντικότατη σ’ αυτή την κοσμογονία είναι η συμβολή των κεντρικών και τοπικών αρχών. Αλλά και πολλών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων σε όλη τη χώρα, διανοουμένων, μέσων επικοινωνίας, επιχειρήσεων και του απλού λαού. Χωρίς αυτή τη στήριξη, κάθε προσπάθεια αναγέννησης του Ελληνισμού θα ήταν άκαρπη. Στην Ουκρανία, η μεγάλη παράδοση του φιλελληνισμού συνεχίζεται.

Στέλιος Ελληνιάδης

(Το κείμενο αποτελεί τη συμβολή μου στο συνέδριο για τα εικοσάχρονα του πανεπιστημίου).

[Οι φωτογραφίες είναι του Στέλιου Ελληνιάδη]
1. Πολιτιστικό Κέντρο Ελλήνων Μαριούπολης, αριστερά κτήρια του Πανεπιστημίου
2. Πανεπιστήμιο Μαριούπολης, Κωνσταντίνος Μπαλαμπάνοφ, Βικτωρία Τσελπάν, Τριαντάφυλλος Αλμπάνης
3. Πανεπιστήμιο Μαριούπολης, τμήμα Ιστορίας, Ιρίνα Πονομαριόβα

 ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ  :

φ. 69,  Σάββατο 11 Ιουνίου 2011 

Ελληνισμός στην Ουκρανία: Παιδεία και Πολιτισμός

 

Ελληνικό χωριό Σταραμπέσεβο, Αζοφική Θάλασσα  (φωτό Στ. Ελληνιάδης)

 

Μία βδομάδα απερίγραπτης πυκνότητας! Αυτή τη φορά πήγα στη Μαριούπολη για να πάρω μέρος ως εισηγητής σύνεδρος και να παρακολουθήσω ως δημοσιογράφος το συνέδριο του Κρατικού Πανεπιστημίου Ανθρωπιστικών Σπουδών της Μαριούπολης, που διοργανώθηκε με αφορμή τον εορτασμό των είκοσι χρόνων λειτουργίας του πανεπιστημίου.

Παράλληλα, μου δινόταν η ευκαιρία να συμμετάσχω στην ολομέλεια των προέδρων των κοινοτήτων που ανήκουν στην Ομοσπονδία Ελληνικών Συλλόγων Ουκρανίας και η οποία είχε προγραμματιστεί να λάβει χώρα δύο μέρες πριν από το συνέδριο του πανεπιστημίου.
Από την Αθήνα, υπάρχει μία φορά τη βδομάδα αεροπορική σύνδεση με την πόλη του Ντονιέτσκ που αποτελεί το οικονομικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής του Ντονμπάς, στην Ανατολική Ουκρανία. Από κει, ένας δρόμος ευθύς διασχίζει τη στέπα, προσπερνάει πολλά χωριά και καταλήγει στη Μαριούπολη. Η διαδρομή είναι άνετη και ξεκούραστη, με την προϋπόθεση ότι το οδόστρωμα των τεσσάρων λωρίδων (με διαχωριστική νησίδα) είναι καλά συντηρημένο. Δεν ήταν όμως, και με δεδομένες τις θερμοκρασίες του περασμένου χειμώνα που έφταναν στο μείον 25, τα χιόνια και τις συνεχείς βροχές, συν τις νταλίκες που μεταφέρουν βαριά μεταλλεύματα για να φορτωθούν στα πλοία, η φθορά ήταν αισθητή και ο επιδέξιος οδηγός δεν μπορούσε να αποφεύγει όλες τις λακούβες.
Αλλά ο χρόνος στην Αζοφική δεν είναι ποτέ αρκετός για τους υπερδραστήριους Έλληνες της περιοχής. Έτσι, έζησα άλλη μία βδομάδα απερίγραπτης πυκνότητας, γιατί ταυτόχρονα συνέβαιναν πολλές άλλες εκδηλώσεις στα ελληνικά χωριά που είναι αραδιασμένα σε αχτίνα 120 χιλιομέτρων από το λιμάνι της Μαριούπολης. 
 

Μνημείο πεσόντων, ελληνικό χωριό Κράσναγια Πολιάνα, Αζοφική Θάλασσα (φωτο Στ. Ελληνιάδης)

 
Στα ρωμέικα χωριά…

Την πρώτη μέρα, πήγαμε στο Σταραμπέσεβο για να παρακολουθήσουμε στο πολιτιστικό κέντρο του χωριού τη γιορτή για την επέτειο των 15 χρόνων λειτουργίας του ελληνικού συλλόγου.

Εκατοντάδες άνθρωποι στην πλατεία και δεκάδες επί σκηνής χόρευαν, τραγουδούσαν παραδοσιακά ρωμέικα και σύγχρονα ελληνικά τραγούδια και έκαναν επιδείξεις δεξιοτεχνίας, με συνεχείς αναφορές στους Έλληνες και τον ελληνικό πολιτισμό, που δεσπόζει στην περιοχή. Στις εκπλήξεις της γιορτής η θεατροποιημένη παρουσίαση του τραγουδιού των Απόστολου Καλδάρα και Λευτέρη Παπαδόπουλου «Γιε μου, γιε μου»! Η μέρα έληξε με επίσκεψη σε ένα νεανικό κάμπινγκ, σε δασύλιο έξω από το χωριό και, βεβαίως, με ένα υπαίθριο τραπέζι στο οποίο οι προπόσεις από ντόπιους Ρωμιούς, Ουκρανούς και Ρώσους για την Ελλάδα και τους Έλληνες είχαν μεγάλο σουξέ!
Τη δεύτερη μέρα είχαμε το ετήσιο κονγκρέσο της Ομοσπονδίας Ελληνικών Συλλόγων Ουκρανίας στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου του Σαρτανά, του μεγαλύτερου ελληνικού χωριού της Αζοφικής Θάλασσας, κοντά στη Μαριούπολη. 79 πρόεδροι από 103 συλλόγους και κοινότητες που ανήκουν στο δυναμικό της Ομοσπονδίας συνεδρίασαν για να ορίσουν τις βασικές δράσεις της ερχόμενης χρονιάς. Οι υπόλοιποι δεν μπόρεσαν να παραβρεθούν λόγω επαγγελματικών δεσμεύσεων ή γιατί δεν μπορούσαν να καλύψουν το κόστος του ταξιδιού.
Ανάμεσα στα θέματα της πολύωρης συνεδρίασης ήταν: α) το πρόβλημα με τη γενική πρόξενο της Ελλάδας στη Μαριούπολη που υπονόμευσε τον Ελληνισμό και υπέθαλψε κινήσεις διάσπασης της εντυπωσιακής ενότητας των Ελλήνων της Ουκρανίας. Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών παρ’ όλα τα διαβήματα, ακόμα και την πρωτοφανή για τα δεδομένα της περιοχής διαδήλωση διαμαρτυρίας έξω από το Προξενείο, τελικά δεν ανακάλεσε την υπάλληλό του, παρά την άφησε -στα πλαίσια προστασίας της κρατικής γραφειοκρατίας- να ολοκληρώσει τη θητεία της αδιαφορώντας πλήρως για τις καταστροφικές επιπτώσεις της παραμονής της στην Ουκρανία. β) τα ζητήματα που σχετίζονται με τη Διεθνή Συνομοσπονδία Ποντίων Ελλήνων, που έχει φρακάρει από τις προσωποπαγείς εσωτερικές έριδες που μαστίζουν τον ποντιακό Ελληνισμό, την ενωτική στάση που ακολουθεί η Ομοσπονδία, την προοπτική της ΔΙΣΥΠΕ κ.λπ., και γ) η διοργάνωση της «Μέγα Γιουρτί» που θα πραγματοποιηθεί στις 10 Σεπτεμβρίου στο χωριό Σαρτανά με τη συμμετοχή όλων των ελληνικών χωριών της περιοχής και εκπροσώπων από τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας, της Λευκορωσίας κ.λπ. και περιλαμβάνει μεγάλη παρέλαση με εμβλήματα, σημαίες, πανό και τοπικές ενδυμασίες, περισσότερα από σαράντα καλλιτεχνικά σχήματα, αγώνες πάλης, γλέντια κ.λπ., με τη συνδρομή όλων των συλλόγων, των τοπικών αρχών, των σχολείων, των εργοστασίων κ.ά.
Είναι εξαιρετικά ελπιδοφόρο ότι ο Ελληνισμός συνεχίζει ακάθεκτος, παρ’ όλο που τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα, κυρίως εξαιτίας της αδιαφορίας της Ελλάδας, είναι σοβαρότερα από κάθε φορά. Η πενιχρή οικονομική βοήθεια έχει περικοπεί χωρίς να υπολογίζει η κυβέρνηση τις επιπτώσεις της ανθελληνικής πολιτικής της, τα προγράμματα φιλοξενίας συρρικνώθηκαν εντελώς αποκόβοντας τα νέα παιδιά από την ιστορική τους πατρίδα και ο Ελληνισμός έχει πλήρως εγκαταλειφθεί στην τύχη του. Ενώ στην Ελλάδα, ο υπερπατριωτισμός αφθονεί.

Αζοφική Θάλασσα, Κουρές – Αλεξάνδρα Προτσένκο και Στέλιος Ελληνιάδης με τον νικητή

 

…ο Ελληνισμός ανθεί

Το απόγευμα της ίδιας μέρας, πήγαμε στο Μάλο Γιανισόλ, το ελληνικό χωριό που έχει βγάλει τους περισσότερους και σημαντικότερους Ρωμιούς ποιητές. Στην πλατεία, μπροστά στο πολιτιστικό κέντρο, όλα τα χωριά διαθέτουν ένα πολιτιστικό κέντρο, υπάρχει μια πελώρια προτομή του Γιώργη Κοσταπράφ, του πιο διάσημου λογοτέχνη και δημοσιογράφου της Ρωμιοσύνης στην Ουκρανία. Στο θεατράκι τους, ο ντόπιος ελληνικός σύλλογος παρουσίαζε μία αναπαράσταση παραδοσιακού γάμου, με πολλή μουσική, χορό και φαγοπότι. Όλα στα ρωμέικα. Από τα γέλια και τις αντιδράσεις ήταν φανερό ότι όλοι οι θαμώνες που είχαν καταλάβει τις 250 θέσεις, καταλάβαιναν τη διάλεκτο. Φεύγοντας, παίρναμε μαζί μας τσουρέκια και γλυκά που είχαν ετοιμάσει για μας.

Ελληνικό χωριό Τσερμαλίκ, Αζοφική Θάλασσα (φωτό Στ. Ελληνιάδης)

 

Την τρίτη μέρα, πήγαμε στο Τσερμαλίκ, ένα από τα πιο αγαπημένα μου χωριά, δίπλα στο ποτάμι Κάλμιους, για να δούμε την Άννα, τη Ραΐσα και τις άλλες υπέροχες γυναίκες της ελληνικής κοινότητας, που ξενάγησαν τον καθηγητή Μιχάλη Πιερή και τους άλλους φίλους μας από τα κυπριακά πανεπιστήμια στο λαογραφικό τους μουσείο και έστησαν μια μικρή παράσταση από το γυναικείο φωνητικό συγκρότημα του χωριού και μία μαθητική χορωδία από το σχολείο, με τραγούδια στην ελληνική διάλεκτο.

Το απόγευμα, διανύσαμε κι άλλα χιλιόμετρα στη στέπα για να προλάβουμε το πανηγύρι στο χωριό Κράσναγια Πολιάνα, που εκτυλισσόταν στην ύπαιθρο παρ’ όλο που κατά διαστήματα έβρεχε δυνατά. Όσο διαρκούσαν οι «Κουρές», αγώνες μεταξύ ντόπιων παλαιστών, μιλούσαμε ρωμέικα με παλιούς φίλους και μετά, σε ένα μεγάλο κύκλο παροτρύναμε τις ομάδες των εύσωμων νεαρών από τα κοντινά χωριά που μετρούσαν τις δυνάμεις τους στη διελκυστίνδα, το «σκνί» (σκοινί) όπως λένε στη διάλεκτο. Στο τέλος, πάλι τραγούδια (από το υπέροχο συγκρότημα «Πηγάδ’»), πάλι φαγητό και πάλι ρακί, όπως λένε τη βότκα οι Ρωμιοί! Και για το σπίτι, που λένε, μια γλυκύτατη κυρία, μας πρόσφερε ένα ψημένο ολόσωμο γουρουνάκι!!
Φεύγοντας, αποθέσαμε μερικά λουλούδια στο φρεσκοβαμμένο μνημείο, που βρίσκεται απέναντι από το πολιτιστικό κέντρο, με τα δεκάδες ανάγλυφα ονόματα των ντόπιων στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού και των παρτιζάνων, με πολλούς Ρωμιούς ανάμεσά τους, που έπεσαν στα πεδία των σκληρών συγκρούσεων με τα ναζιστικά στρατεύματα που κατέστρεφαν τα πάντα στο πέρασμά τους. Κάθε χρόνο, την 9η Μαΐου, όλοι αναθυμούνται με μεγάλες τελετές τα θύματα και τους ήρωες του μεγάλου πατριωτικού πολέμου, σε όλα τα ελληνικά χωριά, όπως και σε όλη τη χώρα.

 

Προσβολή στη μνήμη των ηρώων

Θλιβερή παραφωνία στις εκδηλώσεις μνήμης οι ακραίοι εθνικιστές της Δυτικής Ουκρανίας, πολύ μακριά από την Αζοφική περιοχή, που επιτέθηκαν βάναυσα και προσβλητικά στους υπερήλικες βετεράνους και τους απογόνους των ηρώων, που φέτος, στις 9 του Μάη, προσέρχονταν με λουλούδια και φωτογραφίες στο μνημείο των πεσόντων, στο Λβιβ. Μία πολιτισμικά σημαντική πόλη με έντονη ελληνική παρουσία πεντακοσίων ετών και αξιόλογο τμήμα ελληνικών σπουδών στο κρατικό πανεπιστήμιο «Ιβάν Φρανκό»!
Το Λβιβ, Λβοβ στα ρωσικά, Λεοντόπολις στα μεσαιωνικά ελληνικά, προπολεμικά ήταν τμήμα της Πολωνίας και στα χρόνια διαίρεσης της Πολωνίας τμήμα της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας. Από την κήρυξη της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας, το Λβιβ αποτελεί κέντρο του ακραίου ουκρανικού εθνικισμού.
Πρόσφατα, μία πολιτικός του εθνικιστικού κόμματος «Ελευθερία», κατά την επίσκεψή της σε ένα παιδικό σταθμό, επιτέθηκε φραστικά σε παιδάκια πέντε ετών ρωσικής καταγωγής επειδή είχαν ρώσικα ονόματα, Μίσα αντί Μιχαήλο, Μάσα αντί Μαρίτσκα και Νατάσα αντί Νατάλκα, παραβιάζοντας με τον πιο χυδαίο αντιπαιδαγωγικό τρόπο τη νομοθεσία της χώρας που προστατεύει τις εθνικές μειονότητες και τιμωρεί την καλλιέργεια εθνικιστικού μίσους.

Εθνικιστικές ασχήμιες και…

Το δημοτικό συμβούλιο της πόλης φέτος αποφάσισε να μην συμμετέχει ο Δήμος του Λβιβ στις εκδηλώσεις μνήμης, ενώ ήδη από την περασμένη χρονιά, είχε αποφασίσει να μην χρησιμοποιεί τον όρο «Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος» και να αποκαλεί την 9η Μαΐου «Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου» και όχι «Ημέρα της Νίκης» όπως είναι εκ του νόμου η ονομασία της!
Πέρσι, εθνικιστές σκούπιζαν τα παπούτσια τους πάνω στη σοβιετική κόκκινη σημαία, η οποία εφεξής – με νόμο της σημερινής Βουλής- αποτελεί επίσημο λάβαρο του αντιφασιστικού πολέμου και στην Ουκρανία. Φέτος, οι ακροδεξιοί άρπαξαν από τα χέρια του γενικού προξένου της Ρωσίας το στεφάνι που επρόκειτο να καταθέσει και το κατέστρεψαν. Χαιρετούσαν φασιστικά, πετούσαν πέτρες και κροτίδες και φώναζαν «θάνατος στους Μοσχοβίτες»! Ομοϊδεάτες τους στο Κίεβο, προσέβαλαν προκλητικά τη μνήμη των θυμάτων του ναζισμού τηγανίζοντας αυγά με μπέικον στη φλόγα που κοσμεί το μνημείο πεσόντων!
Οι ασχήμιες και οι βιαιότητες είναι συνέπεια του κλίματος που καλλιεργήθηκε υπερεντατικά για πολιτικούς λόγους από τον προηγούμενο πρόεδρο Βίκτωρ Γιούσενκο ο οποίος επένδυσε πολύ επιθετικά στον αντικομμουνισμό και τον αντιρωσισμό προκειμένου να ικανοποιήσει την εθνικιστική εκλογική του βάση και τους δυτικούς υποστηρικτές του που τον έφεραν στην εξουσία. Έτσι, ενώ ο Γιούσενκο υπέστη καθολική πανωλεθρία στις πρόσφατες εκλογές με ένα ατιμωτικό ποσοστό λίγων μονάδων, ο εθνικισμός που ενθαρρύνθηκε επί θητείας του παραμένει ενεργός, και, στην πιο ακραία του μορφή, έχει λάβει τα χαρακτηριστικά του φιλοναζισμού.
«Είδα με τα μάτια μου μπουλντόζες να καταστρέφουν νεκροταφεία στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού», κατάγγειλε ο Πιοτρ Σιμονένκο, ηγέτης του ΚΚ Ουκρανίας. «Θέλουν να αποδείξουν ότι το σωστό ήταν η συμμαχία τους με τον Χίτλερ εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης».
Ο τότε πρόεδρος Γιούσενκο, έχοντας βγει εκτός αναμέτρησης από την πρώτη Κυριακή με ποσοστό λίγο πάνω από 5% (!!!), ανακήρυξε πριν από τον επαναληπτικό γύρο και λίγο πριν παραδώσει την εξουσία, τον Στεπάν Μπαντέρα εθνικό ήρωα της Ουκρανίας, προκαλώντας την αγανάχτηση του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού της Ουκρανίας που έχει πληρώσει με εκατομμύρια νεκρούς τη ναζιστική επέλαση. Αλλά προκάλεσε αντιδράσεις και σε όλη την περιοχή της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, όπου συνολικά θρηνούν 25 εκατομμύρια νεκρούς και ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές. Αντέδρασαν και οι οργανώσεις των Εβραίων, ακόμα και οι δεξιοί Πολωνοί, για την ηρωποίηση ενός εγκληματία πολέμου που κατέσφαξε σε συντονισμό με τα ναζιστικά στρατεύματα δεκάδες χιλιάδες Εβραίους, Ρώσους, Πολωνούς, Τσέχους, αλλά και Ουκρανούς που ανήκαν στο αντιφασιστικό μέτωπο.

…φασιστική αναβίωση

«Την ώρα που εκατομμύρια Ουκρανών, και αρκετοί κάτοικοι των βαλτικών χωρών πολεμούσαν ηρωικά στις τάξεις του Κόκκινου Στρατού, πολλοί Ουκρανοί ειδικά από τη δυτική Ουκρανία, καθώς και αρκετοί Λιθουανοί, Εσθονοί και κυρίως Λετονοί, είχαν ενταχθεί στις ναζιστικές μεραρχίες και έσφαζαν πολίτες και στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού», επισήμανε ο ιστορικός Leonid Dobrokhotov στο κανάλι «Η Ρωσία σήμερα».
Στη Λετονία και την Εσθονία γίνονται παρελάσεις με στολές των SS, προς τιμήν του βαλτικού στρατιωτικού σώματος που πολέμησε στο πλευρό των Γερμανών!
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, τόσο ευαίσθητη σε φασιστικές ενέργειες εναντίον χριστιανικών νεκροταφείων και εβραϊκών συναγωγών, έχει συστηματικά αποσιωπήσει τις φασιστικές αγριότητες που συχνά ενδύονται με κρατική νομιμοποίηση στις πρώην ανατολικές χώρες! Οι προπηλακισμοί εναντίον του Ρώσου πατριάρχη και η ανατίναξη μιας εκκλησίας κατά     τη διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του στο Κίεβο, δεν αποτέλεσε είδηση για τα δυτικά ΜΜΕ ούτε προκάλεσε την αντίδραση των δυτικών κυβερνήσεων και των οργανώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Παρόμοια νεοφασιστικά φαινόμενα, με διαφορετικούς πολιτικούς στόχους, αναπτύσσονται επίσημα και ανεπίσημα κι αλλού. Στη Γεωργία, ο πρόεδρος Σακασβίλι ξηλώνει μνημεία της σοβιετικής εποχής, αλλά και στη Ρωσία ένα εκτός πλέον νόμου ρατσιστικό και φασιστικό κίνημα ευθύνεται ακόμα και για δολοφονίες μεταναστών και Ρώσων δημοκρατών.

Ειρηνική συνύπαρξη

Στην Ουκρανία, ο πρόεδρος Γιανουκόβιτς, προερχόμενος από την ανατολική Ουκρανία, δίστασε να προχωρήσει στην υλοποίηση της προεκλογικής εξαγγελίας του για την καθιέρωση ως δεύτερης επίσημης της ρωσικής γλώσσας, που μιλιέται από δέκα περίπου εκατομμύρια Ρώσους και από τη μεγάλη πλειοψηφία των Ουκρανών και των πολυάριθμων εθνικών ομάδων της Ουκρανίας, έβαλε όμως, φρένο στη ρατσιστική και αντιρωσική κατρακύλα του προηγούμενου προέδρου Γιούσενκο.
Στην Αζοφική Θάλασσα, με κέντρο τη Μαριούπολη, οι φυλετικές και εθνικές αγριότητες που συμβαίνουν στη δυτική Ουκρανία δεν έχουν επηρεάσει, τουλάχιστον σε βαθμό αντιληπτό, την ομόνοια και συνύπαρξη μεταξύ των 140 διαφορετικών εθνοτήτων της περιοχής. Οι Έλληνες, τρίτη σε μέγεθος εθνότητα της περιοχής μετά τους Ουκρανούς και τους Ρώσους, δεν έχουν κανένα πρόβλημα είτε μιλούν ελληνικά, είτε μιλούν ρώσικα, ουκρανικά ή ταταρικά.
Στο τελευταίο βραδινό δελτίο ειδήσεων που είδα πριν φύγω από τη Μαριούπολη, δύο από τα πέντε κύρια θέματα ήταν ελληνικά. Το πρώτο ήταν ρεπορτάζ για τις εργασίες του συνεδρίου και την επέτειο του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μαριούπολης. Ο πρύτανης και ιδρυτής του πανεπιστημίου Κωνσταντίνος Μπαλαμπάνοφ, Έλληνας από μητέρα και πατέρα από το ελληνικό χωριό Μάλο Γιανισόλ, ανακοίνωνε τη συμφωνία που υπέγραψαν με τον πρύτανη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Τριαντάφυλλο Αλμπάνη σχετικά με τη συνεργασία των δύο ιδρυμάτων. Το δεύτερο ήταν ρεπορτάζ από το ελληνικό χωριό Γιάλτα, με στιγμιότυπα από τις εκδηλώσεις για την επέτειο της ίδρυσής του με χορούς, τραγούδια και φαγοπότι, που έκλεισε με ένα πολύ κοντινό ζουμ που γέμισε την οθόνη της τηλεόρασης με μία μεγάλη γαλανόλευκη τούρτα που σχημάτιζε την ελληνική σημαία!

Στέλιος Ελληνιάδης

 ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ  :

 φ. 67,  28 Μαΐου 2011

Για μια χούφτα καπίκια!

 

Είσοδος στη Μαριούπολη (Ουκρανία)  [Η φωτογραφία είναι του Στέλιου Ελληνιάδη].

 

Οι εικόνες στο τηλεοπτικό κανάλι «ΤΒ 7», ένα από τα τρία τοπικά της Μαριούπολης, στο βραδυνό δελτίο ειδήσεων ήταν συγκλονιστικές. Μπροστά στο φακό, μία ομάδα εισπρακτόρων μπούκαρε στην κυριολεξία στα διαμερίσματα των πολυκατοικιών που μένουν φτωχοί άνθρωποι για να εισπράξει τις καθυστερημένες οφειλές στην εταιρία ηλεκτρισμού! Όταν μία νοικοκυρά αρνήθηκε να ανοίξει, οι εισπράκτορες -παίρνοντας ρεύμα από την κεντρική παροχή της πολυκατοικίας- έκοψαν την πόρτα με ηλεκτρικό πριόνι μετάλλων και μπήκαν με το ζόρι μέσα στο μικρό διαμέρισμα. Κοίταξαν τριγύρω και πήραν οτιδήποτε είχε κάποια αξία.

Μια παλιά τηλεόραση, ένα μεταχειρισμένο dvd player, ένα φτηνό ρολόι τοίχου και το ψυγείο, αφού το άδειασαν από μερικά λαχανικά και ένα μισοφαγωμένο λουκάνικο. Η μεσήλικη γυναίκα αποσβολωμένη ψέλιζε ότι είναι άνεργη εδώ και πολύ καιρό, αφού τα εργοστάσια της πόλης είχαν μειώσει σχεδόν κατά το ήμισυ το δυναμικό τους. Από καιρό ζούσε χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα, με κεριά, επειδή το χρέος της στην εταιρία είχε φτάσει τα 140 ευρώ! Οι εισπράκτορες, δύο άντρες και δύο γυναίκες, φόρτωσαν τα λιγοστά πράγματα στο βανάκι τους και κίνησαν για το επόμενο διαμέρισμα, υπενθυμίζοντας στην κάτοχο του διαμερίσματος ότι αν δεν εξοφληθεί το χρέος από την πώληση των κατασχεμένων, θα επιστρέψουν με κίνδυνο να της πάρουν ακόμα και το διαμέρισμα που είναι ό,τι της έχει απομείνει από τη σοβιετική εποχή!
Ένας Ρωμιός από την παρέα, πετυχημένος επιχειρηματίας, όση ώρα παρακολουθούσαμε τις ειδήσεις, μου εξηγούσε με ένα πικρό χαμόγελο ότι η αμοιβή της εργάτριας επί Σοβιετικής Ένωσης ήταν δύο φορές η δική του που εργαζόταν στο ίδιο μεταλλουργικό εργοστάσιο ως μηχανικός. 4-5 ρούβλια τη μέρα έφταναν και περίσσευαν όταν η δουλειά δεν έλειπε ποτέ από κανέναν, ένα κιλό πατάτες κόστιζε λίγα καπίκια, σχολείο, νοσοκομείο και διακοπές ήταν δωρεάν και για το σπίτι πλήρωναν ένα μικροποσό για κοινόχρηστα που περιλάμβανε καθαριότητα, ασανσέρ, ηλεκτρισμό, αέριο, θέρμανση και ζεστό νερό όλο το εικοσιτετράωρο!
Τώρα, οι ολιγάρχες που ευλογήθηκαν από τη δημοκρατική Δύση, στήνουν τους πολίτες στον τοίχο για μια χούφτα καπίκια!

Στέλιος Ελληνιάδης

 

 ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ  :

 φ. 67,  28 Μαΐου 2011

 

Hello, Lenin

Μετά τον Χριστό και τον Βούδα, ο μεγάλος επαναστάτης είχε τα περισσότερα αγάλματα στον κόσμο. Εκατόν σαράντα χρόνια μετά τη γέννησή του, ας δούμε ποια και πώς στέκουν ακόμα όρθια

Στη Δύση, 140 χρόνια μετά τη γέννησή του, ο Λένιν είναι ταυτόχρονα ανάθεμα και καλτ. Εξαρτάται από τη σκοπιά του καθενός ή από τον γεωπολιτικό χώρο όπου ζει. Τα μπλουζάκια με τη χαρακτηριστική φιγούρα του φοριούνται στις ροκ συναυλίες. Τα έργα του επανεκδίδονται με νέους σχολιασμούς από τον Σλάβοϊ Ζίζεκ και άλλους διανοούμενους. Κομμάτια ενός δωδεκάμετρου αγάλματος του Λένιν δεμένα σε ένα πλοίο που διασχίζει τον Δούναβη για τις ανάγκες της ταινίας «Βουδαπέστη» Οι αφίσες του, εικονογραφημένες από φουτουριστές, κονστρουκτιβιστές ή ρεαλιστές γραφίστες της επανάστασης, είναι περιζήτητες και αντίγραφά τους πωλούνται σε βιβλιοπωλεία του Παρισιού και κοσμούν μπιστρό του Βελιγραδίου.

Στην Αθήνα, μόλις τελείωσε ένα κινηματογραφικό αφιέρωμα στον Λένιν με 30 ταινίες του Αϊζενστάιν, του Βερτόφ κ.ά. στο «Ιλιον». Αντιθέτως, σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ακόμα και η απλή εξύμνησή του μπορεί να θεωρηθεί ποινικά κολάσιμη πράξη.

Μέχρι τη διάλυση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», μεγαλοπρεπή αγάλματα του Βλαδίμηρου Ιλιτς Λένιν δέσποζαν σε πλατείες της Γερμανίας, της Ουγγαρίας, της Πολωνίας, της Λετονίας, της Εσθονίας, ακόμα και της φιλοσοβιετικής Αιθιοπίας. Με την αλλαγή, αυτά ήταν τα πρώτα «θύματα».

Στην καλύτερη περίπτωση αποσύρθηκαν σε πάρκα, όπως στην πρωτεύουσα Βίλνιους της Λιθουανίας ή αγοράστηκαν από μουσεία και συλλέκτες· στη χειρότερη, τα γρανιτένια διαμελίστηκαν, τα μεταλλικά έλιωσαν και κάποια κατέληξαν στις χωματερές ή θάφτηκαν! Οχι όμως παντού! Χιλιάδες άλλα έμειναν ακέραια σε Ρωσία, Ουκρανία, Λευκορωσία, Μολδαβία και άλλες χώρες με πάνω από 200 εκατομμύρια κατοίκους, από την Κριμαία ώς το Κουρσκ στη Βόρεια Θάλασσα κι από την Οδησσό ώς το Βλαδιβοστόκ.

Δεμένα με την Ιστορία

Ταξιδεύοντας στην αχανή αυτή περιοχή, βλέπεις αμέτρητα αγάλματα σε πολιτιστικά κέντρα, σταθμούς, λιμάνια και εργοστάσια. Ο Χριστός, ο Βούδας και ο Λένιν έχουν τα περισσότερα στον κόσμο! Μερικά είναι ενδιαφέροντα δείγματα σοσιαλιστικού ρεαλισμού από διακεκριμένους γλύπτες, τα περισσότερα όμως, είναι τυποποιημένα. Το μεγαλύτερο, ύψους 27 μ. σε βάση 30 μ., ίσο με τον Κολοσσό της Ρόδου, βρίσκεται στο Στάλινγκραντ (σήμερα Βόλγκογκραντ), εκεί όπου ο Κόκκινος Στρατός άλλαξε την πορεία του πολέμου.

Σε αντίθεση με τα αγάλματα του Στάλιν που αφάνισε ο Χρουστσόφ, του Λένιν, από τον πρόωρο θάνατό του το 1924, πολλαπλασιάζονταν εν μέσω συναρπαστικών εξελίξεων έχοντας μέχρι σήμερα μια ζωντανή σχέση με τις κοινωνίες που τα «φιλοξενούν» χωρίς να μένουν ανεπηρέαστα από τις τροπές της ιστορίας. Το τελευταίο άγαλμα του Λένιν στη Μόσχα στήθηκε το 1985 στην Πλατεία του Οκτώβρη. Τις Κυριακές, οι οπαδοί της Σπάρτακ τον αντικρίζουν μπροστά στο γήπεδο, εκατομμύρια επιβάτες τον βλέπουν καθημερινά σε πολλούς σταθμούς του μετρό και το μαυσωλείο του έχει πάντα ουρές επισκεπτών θυμίζοντας ότι σε πανρωσικό γκάλοπ, αναδείχτηκε έκτος σημαντικότερος Ρώσος όλων των εποχών.

Στο Λουγκάνσκ, στην ανατολική Ουκρανία, έγιναν πρόσφατα τα αποκαλυπτήρια δύο νέων μνημείων του Λένιν, την ώρα που στο Καθολικό Πανεπιστήμιο του Λβιβ, η σύζυγος του Γιούσενκο, λίγο πριν συντριβεί ο πρόεδρος στις εκλογές, καλούσε τους συμπολίτες της να καταστρέψουν τα μνημεία του Λένιν. Ομοϊδεάτες της είχαν σπάσει το χέρι και τη μύτη σ’ ένα από τα πιο καλοφτιαγμένα αγάλματα στο κέντρο του Κιέβου. Μάλιστα, σε τελετή για την αποκατάστασή του από το ΚΚ Ουκρανίας, δύο ακροδεξιοί εκτόξευσαν κόκκινη μπογιά προκαλώντας την οργισμένη αντίδραση των παρισταμένων.

Στην Πετρούπολη, ακόμα Λένινγκραντ για πολλούς Ρώσους (η περιφέρεια παραμένει Λένινγκραντ), οι βάνδαλοι έριξαν βόμβα με 400 γραμμ. δυναμίτη, ανοίγοντας μία μεγάλη διαμπερή τρύπα στο παλτό του αγάλματος. Μπρούντζινο δέκα μέτρων (περίπου στο ύψος της Αθηνάς, στην Ακρόπολη), φιλοτεχνημένο το 1926, στέκεται απέναντι από τον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό, στο σημείο που ο Λένιν, επιστρέφοντας από την εξορία, είχε βγάλει έναν φλογερό επαναστατικό λόγο στους εργάτες της πόλης, το 1917. Το έργο έχει μία επιπλέον ιστορική σημασία γιατί είναι από τα ελάχιστα που γλίτωσαν στην πολιορκία των 900 ημερών και την ισοπέδωση της πόλης από τους ναζί, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μερικά άλλα, στις συγκεχυμένες μέρες του ’90-’91, σώθηκαν από πολίτες που τα περιφρούρησαν μέχρι να καταλαγιάσει η αναταραχή.

Εκτοτε, με λουλούδια που αφήνονται στα πόδια του, πολλοί άνθρωποι εκδηλώνουν τη νοσταλγία τους για το προηγούμενο καθεστώς και οι κομμουνιστικές οργανώσεις πραγματοποιούν πέριξ των αγαλμάτων τις συγκεντρώσεις τους. Ομως, σε εποχές οικονομικής κρίσης, μερικοί δήμοι δεν μπορούν να τα συντηρήσουν. Η ρωσική πόλη Βορονέζ, σε κατάσταση χρεοκοπίας, ψάχνει αγοραστή για το 60 ετών και 14 τόνων άγαλμα που είναι στην κεντρική της πλατεία. Σε μια ανάλογη περίπτωση, ένας αμερικανός επιχειρηματίας, που ευαισθητοποιήθηκε από ένα άγαλμα πέντε μέτρων που πετάχτηκε στην Τσεχοσλοβακία, υποθήκευσε το σπίτι του για να το αγοράσει και να το μεταφέρει στο Σιάτλ.

Εξω από καζίνο!

Πεθαίνοντας πριν το ξεχρεώσει, η οικογένειά του, μέχρι να βρεθεί αγοραστής με 150 χιλιάδες δολάρια, το δάνεισε στο δήμο, ο οποίος εκτιμώντας την καλλιτεχνική του αξία, το τοποθέτησε στο κέντρο του Φρίμοντ, παρ’ όλες τις αντιρρήσεις κάποιων ρώσων εμιγκρέδων. Ενας άλλος Αμερικανός αγόρασε ένα άγαλμα για 500 δολάρια και το έστησε έξω από το χαμπουργκεράδικό του στο Ντάλας με την επιγραφή «Η Αμερική νίκησε». Στην Ατλάντικ Σίτι, στο καζίνο Τροπικάνα, ένας «Λένιν» 4,5 μ. διαφημίζει το πανάκριβο χαβιάρι με βότκα που σερβίρεται στο πολυτελές «Κόκκινο εστιατόριο», ενώ στο Λας Βέγκας έστησαν ένα αντίστοιχο άγαλμα στο Mandalay Bay Hotel αφού πρώτα το αποκεφάλισαν!

Σε άλλες χώρες, τέτοιες «αμερικανιές» δεν θεωρούνται δείγματα καλού γούστου. Στο Λονδίνο, την Καλκούτα ή το Τάμπερε της Φιλανδίας, όπου και το Μουσείο Λένιν, η προσωπικότητά του είναι σεβαστή.

Κανενός άγαλμα στον κόσμο δεν προκαλεί τόσο ποικίλες αντιδράσεις! Κανένα άλλο άγαλμα δεν αποτελεί αφ’ εαυτού αντικείμενο λατρείας και μίσους, αλλά και καλλιτεχνικής έμπνευσης! Ο Γερμανός Ρούντολφ Χερτς στο πλαίσιο της εικαστικής ιδέας «Ο Λένιν σε τουρνέ», περιέφερε ένα πέτρινο άγαλμα στην Ευρώπη διανύοντας 8.000 χιλιόμετρα. Η Ρουμάνα Ιοάνα Τσιοκάν έστησε στο Βουκουρέστι για μια μέρα ένα ομοίωμα αγάλματος του Λένιν που προϋπήρχε σ’ εκείνο το σημείο, για να υποστηρίξει την ανάγκη δημιουργίας ενός μουσείου για έργα και μνημεία της σοσιαλιστικής περιόδου που καταστρέφονται.

Φέτος, στην Μπιενάλε, στο Βανκούβερ, οι κινέζοι καλλιτέχνες Τσεν και Κάο συναρμολόγησαν με μεταλλικά μέρη ένα κεφάλι του Λένιν και μια θηλυπρεπή φιγούρα του Μάο, προκαλώντας βανδαλισμούς από αντικομμουνιστές, αλλά και διαμαρτυρίες από το κινέζικο προξενείο για προσβολή του ιδρυτή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας.

Στο σινεμά, προκάλεσε αίσθηση η ταινία το «Βλέμμα του Οδυσσέα» του Θ. Αγγελόπουλου (1995) όπου ένα άγαλμα 35 μέτρων μεταφέρεται πάνω σε φορτηγίδα στον Δούναβη (τον μιμείται ο βραζιλιάνος σκηνοθέτης Β. Καρβάλιο το 2008).

Ενα σύμβολο που ξηλώνεται εύκολα από τις πλατείες, αλλά όχι από τις συνειδήσεις. Οπωσδήποτε, οι εικόνες των καλλιτεχνών έχουν μεγαλύτερο βάθος από τις μαζορέτες που καλούσαν τους Μοσχοβίτες να ψηφίσουν τον ανεκδιήγητο Γέλτσιν χορεύοντας κάτω από τον «Λένιν» ή τον γεωργιανό στρατιώτη που πυροβολούσε πίσω από μία προτομή του Λένιν υπό τις οδηγίες αμερικανών εκπαιδευτών στην Τιφλίδα.

Το σίγουρο είναι ότι και φέτος, στο βιομηχανικό λιμάνι της Μαριούπολης, στην Αζοφική Θάλασσα, χωρίς δημοσιότητα, η Πρωτομαγιά θα γιορταστεί όπως κάθε χρόνο με μεγάλη παρέλαση στη λεωφόρο Λένιν, που θα καταλήξει με λόγους και τραγούδια στο αίθριο μπροστά από το πελώριο άγαλμα του Λένιν.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ: ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ-Επτά, Κυριακή 2 Μαΐου 2010